“Modern vergi inceleme anlayışı, defter ve belge ile kısıtlı olmaksızın vergiyi doğuran olayın tespiti, araştırma, karşılaştırma ve iktisadi gerçekleri dikkate alma ve bu olayın tespitinde her türlü delilleri değerleme gibi geniş bir kavram kazanmıştır” (Şin, 2005: 81). Bu açıklamaya göre devletin aleyhinde dahi olsa “gerçek durumun vergi yasaları çerçevesinde iktisadi ticari ve teknik icaplar gözetilerek vergiyi doğuran olayların gerçek mahiyeti ortaya konarak, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak, belirlemek ve sağlamak gerekmektedir” ( Şin, 2005: 81).
Denetimi gerektiren nedenler mali, sosyal, ekonomik ve hukuki nedenler olarak ortaya çıkmaktadır.
1.2.1-Mali Amaçlar:
Günümüzde devletler klasik devlet anlayışından uzaklaşarak sağlık, sosyal, güvenlik gibi alanlarda yeni ekonomik ve sosyal görevler üstlenmişlerdir. Giderek genişleyen bu görevler devletleri ek finansman ihtiyacına sevk etmektedir. Devletler bu finansmanını en çok vergi gelirleri ile karşıladıkları için, vergi oranlarını artırarak, vergi tabanını genişleterek ve vergi kaçakçılığı önleyerek vergi gelirlerini arttırmaya çalışırlar. Bu yöntemler arasında en az tepkiyi gören ve devletin en yaygın olarak başvurması gereken yöntem vergi kayıp ve kaçaklarının ortadan kaldırılmasıdır. Bu şekilde denetlenen mükelleflerden alınan ceza ve vergiler bütçe finansmanı için ek bir gelir kaynağıdır. Vergi denetimlerinin de en önemli etkisi vergi kayıp ve kaçakçılığına yönelmeyi düşünen mükelleflerin caydırılmasıdır. Vergi kaçakçılığı ya da vergi kaybına uğratma diğer mükellefleri de olumsuz etkileyeceği için vergi denetimi vergi kaybını önlemek için çok önemlidir. Bu yüzden kayıt dışına çıkan vergiyi de ülke gelirlerinin içine katmak vergi denetiminin öncelikli oluşumudur.
1.2.2-Sosyal Amaçlar:
Sosyal ve ekonomik refahın sağlanması adaletli gelir dağılımına bağlıdır.
Vergilerden beklenen bir diğer önemli fonksiyonda gelir dağılımının düzetilmesidir.
“Bu fonksiyon gelir, tüketim veya servet bakımından ödeme gücü yüksek olanlardan daha fazla vergi alınması ve devlet tarafından elde edilen bu fonların düşük gelir grubuna dahil kimselerin refahını arttırıcı alanlarda kullanılması suretiyle yerine getirilmektedir” (Akbay, 1990: 213). Vergi gelirlerinin gelir dağılımına sağladığı bu etkiyi vergi kaçakçılığı ortadan kaldırmaktadır. Bu vergi kaybı, düşük gelirli mükelleflerin üzerinde bir yük oluşturursa gelir dağılımı daha da çok bozulur. Gelir dağılımın bozulması, ülke refahı ve ekonomik açıdan çok tehlikelidir. Çünkü gelir dağılımının bozulması ülkeler için daha fazla fakir kesimin finansmanı anlamını taşımaktadır. Örneğin gelir düzeyi çok düşük olan kesim ne kadar genişlerse devletin bütçesinde ayıracağı barınma, sağlık, işsizlik ve temel tüketim için ayıracağı pay o kadar büyümektedir. Bu artan gider payları daha fazla gelire neden olacaktır. Tabi ki bu da devlet için finansman maliyeti ya da vatandaş için ek vergiler anlamına gelmektedir.
Bundan dolayı insanca bir yaşam için sosyal devlet anlayışında vergi denetiminin ayrı bir önemi vardır.
1.2.3 Ekonomik Amaçlar:
Devletin fonksiyonlarını yerine getirebilmesi için kamu gelirlerine ihtiyacı vardır.
Kamu gelirlerinin büyük çoğunluğu da vergi gelirlerinden sağlanmaktadır. Devletlerin
gelir ve giderleri dengede bulunmalıdır. Vergi kaybına uğrayan bir devlet gelir gereksinimini borçlanma, emisyon gibi diğer gelir kalemlerini kullanarak karşılamaktadır. Devletin kullandığı bu diğer kalemler ileriki yıllarda enflasyon, faiz ve daha ağır vergi oranlarına neden olmakta ve vatandaşların üzerine daha çok vergi yükü anlamını taşımaktadır. Enflasyon ve faiz ayrıca yatırımları ekileceğinden istihdam ve üretim gibi ekonomiyi ayakta tutan değerler azalacaktır. Bu değerlerin azalması daha az istihdam ve daha az vergi ödeyici mükellef anlamı taşıyacağından devlet bütçesi için ek bir gider ama bunun yanında eksi bir gelir payı anlamı taşımaktadır. Bu döngü ileriki dönemlere ek finansman ve ek vergi yükü olarak nesilden nesile geçecektir. Bu yük, vergi kaçıranları çok fazla etkilemeyeceği için vergisini düzenli ödeyenlerin sırtına binecek ve ülkedeki gelir dağılımı bozulacaktır.
Ayrıca firmalar arasında düzenli vergi ödeyenlere karşın vergi kaçıran firmalar bu tutarları finansmanında kullanacakları için diğer firmalara göre daha avantajlı konuma gelecekler ve firmalar arası rekabet bozulacaktır. Bu da bazı firmaların kapanmasına ve işsizliğe neden olacaktır. Bu durum da üretimi etkileyecek milli gelir düşecek ve ülke fakirleşecektir. Görüldüğü gibi vergi kaçakçılığının etkilerinin boyutları çok vahim durumdadır. Bu yüzden etkin bir vergi denetimi vergi kaçakçılığını ortadan kaldıracak ve bu olumsuzlukları önleyecektir.
1.2.4 Hukuki Amaçlar:
Tüm Dünyada demokratik ve çağdaş ülkeler kendi koymuş oldukları kanunlara bağlı olarak varlıklarını sürdürürler. Bu bağlılık, ülke refahı ve sosyal ekonomik yapı için çok önemlidir. Bu yapı içerisinde vergisel sistemi düzenlemek için de hayata geçirilen birçok kanun ve yasa bulunmaktadır. Ülke vatandaşları da devletlerinin çıkarmış olduğu bu yasa ve kanunlara uyma zorunluluğunun yanında yaşamlarını da bu kanunlar üzerine kurarlar. Hayata geçirilmiş bu kanunlar herkese ve herkesime eşit şekilde uygulanmalıdır. Devletler, egemenlik hakkını kullanarak getirmiş olduğu yasaları ve kanunları hiç bir kuşkuya yol açmayacak şekilde uygulamak zorundadır.
Tüm kanunlar gibi vergi toplamanın ilk ilkesi eşitliktir. Yani herkesten gücüne göre ve yasaların getirmiş olduğu yaptırımları göz ardı etmeden vergi toplanmalıdır. Vergi toplamanın eşit bir şekilde yapılması devletin saygınlığı ve otoritesi açısından çok önemlidir. Aksi takdirde bu yasaların insanlar açısından bir bağlayıcılığı kalmaz. Bu durumda insanların yasalara ve devlete olan güvenlerini kaybederler. Bu da devletleri her alanda olduğu gibi vergi denetimi konusunda da zayıf bir hale sokar. Bu durumda
insanlar vergiden kaçınma yoluna başvururlar. Vergi denetimi bu açıdan devletin saygınlığı ve otoritesi için çok önemlidir. (DPT-Devlet Planlama Teşkilatı, 1996)