Ñâlid b. Óafvân hayatının son yıllarında gözlerini kaybetmiştir. Rivayet
edildiğine göre O, birgün Bilâl b. Burde’yi eleştirmiş ve söyledikleri Basra valisi Bilal’in kulağına gidince Bilâl, askerlerini göndererek Ñâlid b. Óafvân’a işkence ettirmiştir. Hatta bildirildiğine göre Ñâlid, gördüğü bu işkenceler sonucu âmâ kalmıştır.124
Doğum tarihiyle ilgili ihtilaflar Ñâlid’in hangi yıl vefat ettiği konusunda vardır. Cahız’ın el-Hayavân adlı eserinin birinci bölümü dipnotunda belirttiğine göre o, h. 115 yılında125 vefat ettiğini belirtirken aynı eserin beşinci bölümünde ise onun Abbasi
birinci halifesi Ebu’l-Seffâh’la görüştüğünü haber vermekle birlikte burada vefat tarihinden hiç bahsetmez.126 Bir diğer esrinde ise onun Ebu’l-Seffâh döneminde vefat
etmiş olabileceğinden bahseder.127
Zirikli, Halid’in vefat tarihinin h. 133 olduğunu bildirir ve onun ilk Abbasi
halifesi Ebu’l-Seffah’ın yanında kıymetli bir yeri olduğuna işaret eder. 128
Yâùuõ ise Brockelmann’ın Arap Edebiyatı Tarihi adlı kitabından alıntı yaparak Ñâlid b. Óafvân’ın ölüm tarihinin hicrî 135 yıllı olduğuna yer verir.129 Onun hakkında
müstakil bir kitap hazırlayan Yûnus Ahmed es-Samarrâî de Ñâlid b. Óafvân’ın hicri 135 yılında vefat ettiği rivayetlerini da isabetli bulur.130
Ñâlid b. Óafvân Basra’da yaşamış ve burada vefat etmiştir. Adı, günümüzde hâlâ varlığını koruyan Basra’daki Hâlidiye Kanalı’na verilmiştir. 131
Ñâlid b. Óafvân’ın hayatı ve kişiliği hakkında verilen bilgilerin ardından ona ait nesirlerin tercüme ve değerlendirmelerinden olşan ikinci bölüme geçebiliriz.
124 el-Muberred, el-Kâmil, II, 42 125 el-Câðız, el-Hayavân, I, 91. 126 el-Câðız, ae., V, 592.
127 el-Câðız, Buñalâ, s.137-138. 128 ez-Zirkilî, age., II, 338. 129 Yâùut, age., XI, 338. 130 es-Samarrâî, s. 29-30.
İKİNCİ BÖLÜM
ÑÂLİD B. ÓAFVÂN’IN SÖZ, HUTBE VE
NAKLETTİĞİ HABERLERİNİN ARAP DİLİ VE
EDEBİYATINDAKİ YERİ VE DEĞERİ
Ñâlid b. Óafvân, Arap dilinin inceliklerine vakıf iyi bir hatip, vaiz ve edebiyatçıdır. Nesirleri akıcı bir üsluba sahip olan nesirlerinde çok seci’li bir dille kullanması, üslubuna şiirsel bir hava katmaktadır. Sözlerini, ezberlenmesi kolay ve hafızada kalıcı bir şekilde söylemesi de şahsına münhasır özelliklerindendir. Yine onun dikkat çeken üslup özelliklerinden biri de yaptığı durum ve olay tasvirleridir. Öyle ki onun sözlerine kulak veren kişi anlattığı şeyleri bizzat yaşıyormuş izlenimine kapılmaktadır. Ñâlid b. Óafvân, sözleriyle adeta bir ressam gibi duygu ve düşüncelerini resmetmeyi başarabilmiştir. Şahıslar hakkında yaptığı tahlil, tarif ve vasıflandırmalarda da sahip olduğu üstün tasvir yeteneği kendini göstermektedir. Yaptığı muhteşem olay-durum tasvirleri ve kişi tavsifleri çevresindekilerin beğenisini kazanmıştır. Sahip olduğu bu özellikleri sebebiyle Ñâlid b. Óafvân, Arap dili ve edebiyatında önemli bir yeri vardır.
Daha evvel zikredildiği üzere Ñâlid b. Óafvân’ın sağlığında bizzat kaleme aldığı yazılı bir eseri olmamıştır. Ancak İbn Nedim, Fihrist adlı eserinde Ñâlid b. Óafvân’a ait nesirlerin derlendiği iki kitaptan bahsetmektedir. Her ne kadar bu eserler günümüze kadar gelmemiş olsa da Ñâlid b. Óafvân’ın nesirleri hakkında kadîm yıllarda müstakil kitapların yazıldığı bilgisine sahip olmak önemli olacaktır. Söz konusu bu kitaplardan biri Ebu’l- Hasan el-Medâinî tarafından Kitâbu Ñâlid b. Óafvân adlıyla diğeri Abdulazîz b. Yahya el- Culûdî tarafından Kitâbu Añbâri Hâlid b. Safvân ismiyle yazılmıştır.132
Tez çalışmamızın adı olan Ñuõabu Ñâlid b. Óafvân et-Temîmî ve Aùvâluhû ve Añbâruhû adlı eser Ñâlid b. Óafvân’ın nesirlerinin derlendiği son çalışmadır. Ona ait birçok hutbe, söz ve naklettiği haberlerin yer aldığı kitap Arap dili ve edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Ñâlid b. Óafvân’ın hutbe, söz ve naklettiği haberlerin Arap dil ve edebiyatındaki değerini incelemeden önce bu kitap hakkında bazı bilgiler vermek yerinde olacaktır.
1. ÑUÕABU ÑÂLİD B. ÓAFVÂN ET-TEMÎMÎ VE AÙVÂLUHÛ VE AÑBÂRUHÛ ADLI ESER
Bu kitap Bağdat Üniversitesi Edebiyat fakültesinde 1990’lı yıllarda Abbâsî edebiyatı hocalığı yapan Yûnus Ahmed es-Sâmerrâî tarafından hazırlanmıştır. İsminden de anlaşıldığı üzere Ñâlid b. Óafvân’a ait hutbe, söz ve naklettiği pek çok haberlerin toparlanarak derlendiği bir kitaptır.
Yûnus Ahmed es-Sâmerrâî’nin yaptığı bir tahkik çalışması olan bu kitap, bir mukaddime ve iki bölümden oluşmaktadır. Kitap ele alındığında kolay anlaşılacak bir şekilde düzenlenmiş olup günümüz bilimsel araştırma ölçütlerine uygun hazırlanmıştır. Her sayfada faydalanılan kaynaklar dipnotlarda belirtilmiş böylece okuyucunun bilginin ana kaynağına ulaşması mümkün olmuştur. Ancak dipnot gösterilirken bazen titiz davranılmadığı tespit edilmiştir. Benzeri bir durum kaynakça kısmı içinde geçerli olup bazı kaynak kitapların basım tarihleri, yayın evleri vs. bilgilerin belirtilmediği görülmüştür.
Yaklaşık iki sayfalık mukaddimesinde es-Sâmerrâî, Arapların hayatında hitabet, sanat ve edebiyatın vaz geçilmez bir yeri olduğunu belirtmiş, Emevî ve Abbâsî dönemi hutbelerinin ulaştığı edebi seviye ve zevki, Arap dünyasında hitabetin ne kadar önemli bir yeri olduğuna örnek vermiş ve Ñâlid b. Óafvân’a ait hutbe, söz ve naklettiği pek çok haberlerin Arap edebiyatında çok nadide bir yeri olduğunu ifade etmiştir.
Birinci bölümde gayet ayrıntılı bir şekilde Ñâlid b. Óafvân’ın hayatı ve kişiliği incelenmiştir.
Kitabın ikinci bölümünde ise Ñâlid b. Óafvân’ın sözlerinden başlayarak naklettiği haberler ve hutbeleri ravileri de belirtilerek kaynaklarıyla sıralanmıştır. Numaralandırma 1, 2, 3, 4… şeklinde yapılmış olup kitapta Ñâlid b. Óafvân’a ait toplam 123 adetten oluşan söz, hutbe ve haber tespit edilmiştir. Bu nesirler verilirken kaynaklar arasında farklı rivayetler görülmüşse hemen parantez içi bir bilgi eşliğinde diğer rivayet ve o rivayetin kaynağı belirtilmiştir. İkinci bölümde yer alan bu hutbe, söz ve haberlerle ilgili Arap dili ve edebiyatı açısından bir değerlendirme yapılmayarak sadece kaynaklar arası rivayet farklılıklarına değinilmekle yetinilmiştir.
Eserin iki farklı baskısı olup birinci baskı, Ñuõabu Ñâlid b. Óafvân et-Temîmî ve
Aùvâluhû ve Añbâruhû isimli kitaptır. Bu kitap 1990 senesinde Beyrut’ta Dâru’ş-Şu‘ûn yayın
değişiklik yaparak kitabı Ñâlid b. Óafvân et-Temîmî Ðayâtuhû, Aùvâluhû ve Eş‘âruhû şeklinde yayınlatmıştır. Bu kitap ise 1991 yılında Bağdat’ta Dâru’n-Niôâl adlı yayınevi tarafından 165 sahife olarak basılmıştır. Bu iki baskı arasında kitap isimlerindeki değişiklik dışında muhteva olarak hiçbir farklılık yoktur. Ñâlid b. Óafvân ait nesirlerin diziminde Yûnus Ahmed es-Sâmerrâî’nin kullandığı numaralandırma sistemi dahî aynıdır. Ancak 1990 baskısında dipnotları toplu olarak her bir bölümün sonunda verirken 1991 baskısında her dipnotu ait olduğu sayfada vermiştir.
2. ÑÂLİD B. ÓAFVÂN’A AİT SÖZ, HUTBE VE NAKLETTİĞİ