Vesayet, haklarını kullanma ehliyeti bulunmayan ya da noksan olan bir kişinin mallarını koruma, işletme ve tasarruf etme hakkının başka bir kimseye
tanınmasıdır. Bu koruma işini üzerine alan kişiye de vasȋ denilmektedir.322
Vasȋler kim tarafından ve ne için atandıklarına bağlı olarak farklı isimler almışlardır. Öldükten sonra mallarının kullanımı için hayattayken ölünün kendisi tarafından atanan vasȋye vasȋyy-i meyyit; kadı tarafından atanana vasȋyy-i kadı; vasiyet eden kişi tarafından ölümünden sonra malında ya da çocuklarının işlerinde tasarruf etmek üzere atanana vasȋyy-i muhtar ve hȃkim tarafından atanana ise vasȋyy-i
mansub denilmektedir.323 Vasȋ olarak kişinin dürüst, ahlaklı ve dindar olması ilke olarak kodlanmış, mahkeme kararında bu kodlar genellikle “dindar ve müstakim”
olmak kavramlarıyla ifade edilmiştir.324
Yetimler için vasȋ, yetimin babası ya da dedesi tarafından önceden seçilmiş olabileceği gibi baba ve dedenin vasȋ tayin etmeden ölmeleri halinde vesayete ehil kişiler arasından kadı tarafından tayin edilebilir. Tayin edilen vasȋ, malını yetime
satamaz ve yetimin malını kendi için satın alamaz.325
Annenin ölmesi durumunda kalan çocuklara annelerinden kalan malları korumak için babaları vasȋ tayin edilmiştir. Konuyla alakalı bir belgede, Sarıya’kȗb Mahallesi sakinlerinden olup vefat eden Asiye binti el-Hac Osman’ın küçük kızı Fatma’ya annesinin mirasından kalan malların korunması için babası Hüssam vasȋ
321 Abacı, Osmanlı Hukuku’nun Uygulanması, s. 164 322
Aktan, “Aile Hukuku”, s. 427
323 Pakalın, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 3, s. 584 324
Hayri Erten, Ailenin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı, s. 129
325
57
tayin edilir.326 Diğer bir belgede, Göktaş Mahallesi’nden olup ölen Ayşe binti Osman
hatunun kızına babası Kasım bin Hasan vasȋ olur.327 Gayrimüslim babanın
çocuklarına vasȋ olduğu bir belgede ise İbn Tȗtȋ Mahallesi sakinlerinden olup ölen
Turfanda’nın oğulları ve kızına babaları Bali adlı zımmi vasȋ olarak tayin edilir.328
Vesayet hakkı kadınlar tarafından da kullanılmıştır. Sicillerde kocalarının ölmeleri durumunda kocalarından küçük çocuklarına kalan malların korunması için vasȋ olarak tayin edilen birçok anne bulunmaktadır. Örnek olarak; Seb’ahȃn Mahallesi sakinlerinden olup vefat eden Mustafa bin Abdülgani’nin küçük oğlu Abdülgani’ye kalan mallarının korunması için annesi Cemile binti Ali hatun vasȋ
olarak tayin edilir.329 Diğer bir belgede, İbn Sȃlih Mahallesi sakinlerinden olup ölen
İsmail bin Ahmed’in oğulları es-Seyyid Ahmed ve es-Seyyid İbrahim ve kızı Rabia’ya babalarından kalan malların korunması için anneleri Ayşe binti es-Seyyid
Şaban vasȋ tayin edilir.330 Gayrimüslimlere ait bir belgede ise Aligav Mahallesi
sakinlerinden olup ölen Karagöz Adlı zımminin küçük oğlu Kilan’a ve kızı Turfanda’ya babalarından kalan malların muhafazası için anneleri Mahzume binti
Karagöz vasȋ olarak tayin edilir.331
Anne çocuklarının olduğu gibi, kocası öldüğünde hamile ise ceninine de vasȋ olarak tayin edilmiştir. Konuya ilişkin bir belgede, Şeyh’ȃlimȃn Mahallesi sakinlerinden olup ölen Mustafa’nın karısı Rabia binti Süleyman hatun hamiledir. Kocasının ölümü üzerine oğulları İbrahim ve Mehmed’e ve hamile olduğu cenine
babalarından kalan malları korumak için vasȋ olarak tayin edilir.332 Cenine vasȋ tayin
edildiği bir başka belgede, Türbe-i Celȃliye Mahallesi sakinlerinden olup vefat eden
326 K.Ş.S. 16 / 24-2 (11 Rebȋ’ü’l-ȃhir 1083) 327 K.Ş.S. 16 / 172-2 (3 Zȋ’l-hicce 1083) 328 K.Ş.S. 24 / 75-2 (27 Muharrem 1089) 329 K.Ş.S. 14 / 96-3 (1 Cemȃziye’l-evvel 1081)
330 K.Ş.S. 21 / 76-2 (20 Safer 1087); Aynı konu hakkında bkz. K.Ş.S. 13 / 15-3; 139-3; K.Ş.S. 15 / 35-2;
99-2; 130-5; 142-5; K.Ş.S. 16 / 25-3; 65-4; 114-4; 127-3; 145-2; 150-2; 170-3; K.Ş.S. 19 / 9-2; 13-1; 109-2; 128-3; 133-4; K.Ş.S. 20 / 54-2; 67-3; 97-3; 182-3; K.Ş.S. 21 / 61-4; 91-3; 116-3; 224-3; 265-3; K.Ş.S. 23 / 5-3; 61-3; K.Ş.S. 24 / 128-2; 140-2; 189-2; 206-2; 206-3; 231-3; K.Ş.S. 25 / 12-1
331 K.Ş.S. 19 / 32-3 (14 Muharrem 1084); Aynı konu hakkında bkz. K.Ş.S. 15 / 120-2; K.Ş.S. 16 / 112-3;
K..Ş.S. 19 / 114-3; 151-4
332
58
Mustafa’nın hamile karısı Rabia’nın ceninine Mustafa’nın mirasından kalan malları
korumak için Mustafa’nın kardeşi Musa vasȋ olarak tayin edilir.333
Annenin vasȋsi olduğu çocuğunun mallarını haksız yere harcaması gibi durumlarda anne vasȋlikten azledilerek yerine başka birisi vasȋ tayin edilebilmiştir. Konuya ilişkin bir belgede, Hȃcıeymȋr Mahallesi sakinlerinden olup vefat eden Mehmed Ağa ibni Murad’ın küçük kızı Ayşe’ye önce annesi vasȋ tayin edilir. Fakat annesinin hıyanetinin görülmesi üzerine anne vasȋlikten azledilerek yerine ceddesi
Ayşe binti el-Hac Bali vasȋ tayin edilir.334
Anneden ayrı olarak kızkardeş, hala, cedde, amca gibi diğer yakın akrabalar da vasȋlik görevini üstlenmişlerdir. Konuyla alakalı bir belgede, Kalenderhȃne Mahallesi sakinlerinden olup vefat eden Bekir Bey ibni Mehmed’in küçük kızları Ayşe ve Hatice’ye babalarının mirasından kalan malların korunması için amcaları
Nebi bin Mehmed vasȋ tayin edilir.335 Başka bir belgede, Hoşhȃn Mahallesi
sakinlerinden olup vefat eden İbrahim’in küçük çocukları oğlu İsmail ve kızları Kerime ve Ayşe’ye babalarından kalan malların korunması için dayıları vasȋ tayin
edilir.336 Kızkardeşin vasȋ olduğu bir belgede, Ferhȗniye Mahallesi sakinlerinden
olup vefat eden Mehmed bin el-Hac Abdi’nin küçük kızı Ayşe’ye babasından kalan
malların muhafazası için kızkardeşi Rahime hatun vasȋ tayin edilir.337 Ceddenin vasȋ
olduğu bir belgede, Kürkçü Mahallesi sakinlerinden olup vefat eden Satılmış Ahmed bin Abdullah’ın küçük kızı Çınar’a babasından kalan malların korunması için
ceddesi Ayşe binti Ahmed hatun vasȋ tayin edilir.338
Anne, baba ve yakın akrabaların yanı sıra akraba olmayan kişiler de vasȋ olarak tayin edilmişlerdir. Örnek olarak, Türbe-i Celȃliye Mahallesi sakinlerinden olup ölen el-Hac Hüseyin’in küçük kızı Raziye’ye babasından kalan malların
333 K.Ş.S. 23 / 64-4 (18 Ramazan 1088) 334 K.Ş.S. 20 / 213-2 (3 Safer 1086) 335 K.Ş.S. 15 / 56-4 (9 Şevval 1081) 336 K.Ş.S. 16 / 49-1 (22 Cumade’l-ulȃ 1083) 337 K.Ş.S. 20 / 168-1 (4 Muharrem 1086)
338 K.Ş.S. 20 / 271-3 (9 Rebȋ’ü’l-evvel 1086); Aynı konu hakkında bkz. K.Ş.S. 13 / 164-1; K.Ş.S. 14 / 61-
3; 94-3; K.Ş.S. 15 / 33-3; 58-1; K.Ş.S. 16 / 38-2; 86-2; 94-1; K.Ş.S. 20 / 116-3; 271-3; K.Ş.S. 21 / 113-3; K.Ş.S. 23 / 84-2; K.Ş.S. 24 / 89-3; 129-4; 180-4; 187-1; 189-4; 203-2; 204-3
59
korunması için Derviş Mehmed bin Mustafa vasȋ tayin edilir.339 Diğer bir belgede,
Pȋrȋ Pȃşȃ Mahallesi sakinlerinden olup vefat eden Mehmed’in küçük kızı Fatma’ya
ayan Hüseyin Beşe ibni Mustafa vasȋ olur.340 Konuyla alakalı bir başka belgede,
Konya sakinlerinden olup vefat eden Ahmed’in kızı Ayşe’ye hüsn-i meab hazretleri
el-Hac Mehmed ibni Tanrıvermiş vasȋ tayin edilir.341
Bazen tayin edilen vasȋnin üzerine bir de nȃzır tayin edilmiştir. Konuyla alakalı bir belgede, Hocahabȋb Mahallesi sakinlerinden olup vefat eden Şaban’ın küçük kızı Fatma’ya dedesi Mahmud Çelebi ibni Veli babasından kalan malların
korunması için vasȋ, Derviş bin İsmail vasȋ üzerine nȃzır tayin edilir.342
Sicillerde vasȋlik konuyla alakalı olarak karşımıza çıkan durumlardan birisi ȃkıle ve bȃliğa olduktan sonra vasȋsi olan kişiden mallarını ve parasını talep eden kadınlardır. Örnek olarak, Sarıhasan Mahallesi sakinlerinden İsmihan adlı bikr-i bȃliğa ȃkıle ve bȃliğa olduktan sonra mahkemeye başvurur ve küçükken vasȋsi olan
İsmail Çelebi’den babasından kalan 90 esedi guruşu alır.343 Diğer bir belgede,
Mihmȃndȃr Mahallesi’nde yaşayan Ayşe binti Mehmed hatun ȃkıle ve bȃliğa
olmasıyla vasȋsi olan Asiye binti Osman adlı kadında olan eşyalarını teslim alır.344
Bir başka belgede, Kuzgunkavak Mahallesi’nden Ayşe ve Hanzȃde binti Emrullah adlı kadınlara küçükken babaları vefat ettiğinde dedeleri Ebubekir bin Himmet vasȋ olup kızlara babalarından kalan malları alır. Kızlar ȃkıle ve bȃliğa olduktan sonra dedeleri eşyaları kızlara teslim eder fakat 48,5 guruş ile 3 semeni dedeleri kendisine
ayırır. Daha sonra kızlar 48,5 guruşlarını da dedelerinden talep eder ve alırlar.345
Kimi zaman da kadınların vasȋlerinde olan mallarını ve paralarını almaya yönelik
talepleri karşılıksız kalmıştır.346
339 K.Ş.S. 15 / 132-3 (15 Muharrem 1082) 340
K.Ş.S. 16 / 114-1 (6 Şevvȃl 1083)
341 K.Ş.S. 21 / 98-3 (8 Rebȋ’ü’l-evvel 1087); Aynı konu hakkında bkz. K.Ş.S. 13 / 49-1; 146-3; K.Ş.S. 15 /
31-4; K.Ş.S. 16 / 8-5; 62-4; 158-2; K.Ş.S. 24 / 41-3 342 K.Ş.S. 21 / 233-2 (6 Şa’bȃn 1087) 343 K.Ş.S. 19 / 159-4 (21 Şa’bȃn 1084) 344 K.Ş.S. 15 / 80-4 (6 Zȋ’l-ka’de 1081) 345 K.Ş.S. 24 / 163-4 (16 Rebȋ’ü’l-ȃhir 1089) 346 K.Ş.S. 24 / 182-1 (20 Cumade’l-ulȃ 1089)
60