h Varlığın Kaynağı Olarak Töz

Aristoteles, tözün ne tür bir şey olduğu hakkındaki sorgulamalarına yeni bir nokta ekler. Bu da bir varlığın ‘ilke ve nedeni’(archê kai aitia) dir.

Aristoteles bize Aitia kelimesi (‘sebep’ ya da ‘açıklama’) nin birçok şekilde söylenebileceğini vurgular. “Bir anlamda şuna neden adı veriliyor: bir nesnenin onda içkin olup da ondan oluştuğu şey, sözgelişi, bronz, heykelin; gümüş, gümüş kadehin nedeni, bronz ile gümüş türleri de öyle.”54 Aristoteles kendisi bu adı kullanmasa da, bir neden geleneksel olarak maddesel neden olarak adlandırılır. Başka anlamda, neden ‘form özün tanımıdır,’ geleneksel olarak formel neden olarak adlandırılır. Üçüncü bir anlamda, geleneksel olarak etkin neden yani “değişimin ve durağanlığının ilk kaynağıdır. Sözgelişi: öğüt veren bir şeyin nedeni, baba da çocuğun. Genel anlamda yapılan şeyi yapan ve değiştiren şeyi değiştiren. Yine erek(telos)’de bir neden, bu ereksel nedendir (to hou heneka): sözgelişi gezintiye çıkmanın sebebi

53 _{a.g.e., s. 357}

sağlık, ‘ne için gezintiye çıkıyor?-sağlıklı kalmak amacıyla’ diyoruz. Böyle deyince de nedeni gösterdiğimizi düşünüyoruz. Ayrıca devindiren bir başka nesne ve amaç arasındaki şeyler de ereksel neden kapsamına giriyor: sözgelişi zayıflama, banyo, ilaçlar ya da hekim araçları sağlığın nedeni. Nitekim bütün bunlar ‘amaç’ için, ama birbirlerinden şurada ayrılıyorlar: kimi eser, kimi araç.”55

Aristoteles, dört neden arasında ayrım yapmaya dikkat etse de bir ve aynı olan şeyin, birden fazla anlamda, birer neden olabileceğini iddia ettiğini göz önünde bulundurmak gerekir. Tıpkı onun da söylediği gibi ‘form, taşıyıcı ve telos sık sık çakışır’ ve Aristoteles Ruh Üzerine’de yaşayan şeyin formu ya da özü olan ruhun, ileri sürdüğümüz üç biçimde, yani etkin, formel ve son biçimde bir neden olduğu noktasında oldukça açık ifadeler kullanır. Aristoteles’in daha önceki tartışmasına geri dönecek olursak, o, bir nedenin oluşu(job) ya da bir varlığın ilkesi, bir şeyin neden başka bir şeye ait olduğunu açıklamak içindir yani bazı yüklemsel gerçekleri açıklamak içindir der. “Çünkü müzisyen insanın niçin müzisyen insan olduğunu araştırmak, insanın niçin müzisyen olduğunu araştırmak veya bundan başka bir şeyi araştırmaktır.”56 _{Burada neyin açıklanması gerekir? Örneğin neden bu bir insandır,}

bu bir evdir? Ancak bunun ne tür bir soru olduğuna dikkat etmek gerekmektedir. Bir insanın olabileceği bir şey, yine bir insandır ve bir evin olabileceği tek şey yine bir evdir. Bu yüzden, bizim, bir insan neden bir insandır? Ya da bir ev, neden bir evdir diye sormamız gerekmektedir. Ve bütün bu soruların cevabı aynı olduğu için saçma sorular olarak görülebilir. Çünkü her şey kendisidir. “Ancak, bir varlığın kendi kendisi olması, ‘insan, niçin insansır’ veya ‘müzisyen niçin müzisyendir’ türünden her soruya cevap olarak verilebilecek tek açıklama, tek nedendir; meğer ki insan her varlığın kendi kendisinden ayrılamaz olmasını bir neden, bir açıklama olarak vermeyi tercih etmiş olmasın. Ancak bu onun birliğini tasdik etmekten başka bir şey değildir ve kısalığından dolayı, bu tür her şey için geçerli olan genel bir cevaptır.”57 Bu yüzden bu sorular maddeyi belirleyerek bireyi birey kılma gibi bir analiz ihtimalinden yararlanmak için başka bir şekilde ifade edilmelidir. Örneğin, tuğlalar ve taşların neden bir ev olduğunu sormakta olduğu gibi, niçin filanca şeyin bir diğer şeye yüklendiğidir. Bir tözden oluşmanın (örneğin bir ev) nedenine Aristoteles’in verdiği

55 _{a.g.e., ss. 61-63}

56 _{Aristoteles, Metafizik, çev: Ahmet Arslan, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1996, 2.bas., s.372} 57 _{a.g.e., s. 373}

cevap, maddeden eylemlenen ve tözün yerini alan öz veya formun (örneğin tuğla ve taşlar) bir tözün var olma nedeni olduğudur. Öz, her zaman formel bir neden değildir; bazı durumlarda Aristoteles der ki; öz ayrıca son nedendir ve bazı durumlarda etkin nedendir. “Neden, mantıksal bakımdan özdür; Öz de bazı durumlarda ereksel nedendir. Nitekim ev yatakla ilgili olarak o, ereksel nedendir. Diğer durumlarda ise öz, ilk hareket ettiricidir. Çünkü İlk hareket ettirici de bir nedendir. Yalnız fail nedeni sadece oluş ve yok oluş söz konusu olduğu durumda araştırdığımız halde, diğer nedeni varlık söz konusu olduğunda da ararız.”58 “Örneğin, şu maddeler niçin bir evdir? Çünkü evin mahiyeti, onlara bir yüklem olarak aittir. Aynı şekilde şu varlığın bir insan olduğu veya filanca belirlemeyi alan şu cismin bir insan olduğu söylenecektir. O halde, ‘niçin’in araştırılması, nedenin araştırılmasıdır ve bu neden de kendisinden ötürü maddenin belli bir şey olduğu formdur ve töz olan, budur. O halde, basit doğalarla ilgili hiçbir araştırmanın, hiçbir öğretimin mümkün olmadığı görülmektedir. Bu tür nesnelerle ilgili araştırma yöntemi, başka bir doğadandır.”59 Ve birleştirici ilke her şeyin formel tözüdür, çünkü onların varlığının ana nedeni odur.

Bazı durumlardaki ifadeler (‘bu neden bir insandır’ veya ‘bu neden bir evdir’) türlerin yüklemlenmesini gerektirirler. (‘Ahmet bir adamdır’ ‘Boğaz Köprüsü bir köprüdür’) Ama Aristoteles’in verdiği cevap, bu formun maddeden yüklendiği soruların formun maddeyi belirleyerek bireyi birey kılma yönünden bir analizini gerektirdiği yönündedir. Böylece bu yüzden Mehmet bir insandır çünkü insanın özü ve formu Mehmet’in vücudunu oluşturan et ve kemiklerde mevcuttur; Boğaz Köprüsü bir köprüdür, çünkü; Boğaz Köprüsü’nün formu, onu oluşturan maddelerde mevcuttur. Genel olarak, türlerin yüklemlenmesi, form yüklemlenmesi sayesinde açıklanabilir. Ki bunun konusu da belirli bir bileşeni değil de maddesidir. Form eylemlemesi bu yüzden tür eylemlemesinden daha temeldir. Tözsel form, bir temel tanımlanan olarak kendi kendisinin tözüdür çünkü tek başına kendi kendine yüklemlenebilir. Ama bir maddesel bileşenin tözsel formu, bileşenin maddesinden yüklemlendiği için, bileşenin olduğu türde bir şey olmasının nedenidir. Form ise, bu yüzden, aynı zamanda bileşenin tözüdür de.

58 _{a.g.e., s.373} 59 _{a.g.e., s. 374}