VÜCUH VE NEZAİR ESERLERİNDE “YED” KAVRAMI

Vücûh kelimesi sözlükte “yüz, bir nesnenin karşısında olan şey, ön, önde olan” gibi anlamlara gelen vech kelimesinin, Nezâir kelimesi ise “bir şeyin dengi, benzeri, aynısı” gibi anlamlara gelen nazîre kelimesinin çoğuludur.112

Vücûh ve Nezâir, Kur’an’da bir kelimenin farklı yerlerde kazandığı değişik manaları mükerrerleriyle birlikte inceleyen bilim dalı ve bu dalda yazılan eserlerin ortak adıdır.113_{Kur’an’da aynı lafzın farklı yerlerde değişik manalarda kullanılmasına vücûh,}

bir lafzın anlamlarından sadece birinin başka ayetlerde tekrarlanmasına nezâir denir.114

Nezâir lafızlar için, Vücûh ise manalar için kullanılan bir isimdir.115

Vücûh ve Nezâir müelliflerinin “yed” kelimesine verdikleri manaları iki ana başlık altında ele alacağız.

1.5.1. “Yed” Kelimesinin Vücüh ve Nezair Eserlerindeki Hakiki Anlam

“Yed” kelimesinin Vücûh ve Nezâir kitaplarında kullanılan anlamlarından biri gerçek anlamıdır.

Maide: 5/6

(ٌ_{ِقِفا َرَمْلاٌىَلِإٌْمُكَيِدْيَأ َو)“…}

ellerinizi dirsekler(l)e…”116

Maide: 5/64

(ٌ_{ِناَتَطوُسْبَمٌُهاَدَيٌ ْلَب )}

“…hayır onun iki eli açıktır…”117

A’râf: 7/108; Şuarâ: 26/33

(ٌ_{ُهَدَيٌَع َزَن َو )}

“Elini çıkardı…”118

Sâd: 38/44

(اًثْغ

_{ِضٌ َكِدَيِبٌْذُخ َو )}

“Eline bir demet sap al…”119

Sâd: 38/75

(ٌَّيَدَيِبٌ ُتْقَلَخٌ اَمِلٌ َدُجْسَتٌ ْنَأٌ َكَعَنَمٌ اَم )

“…Ellerimle yarattığıma saygı göstermekten seni (iblis) alı koyan nedir?…”120

112_{Mehmet Suat Mertoğlu, “Vücûh ve Nezâir” TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 43, İstanbul: Türkiye}

Diyanet Vakfı Yay., 2013., s. 141.

113_{Mertoğlu, a.g.e., C. 43, s. 141.}

114_{Cemaluddin Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Alî b. Muhammed el-Cevzî, Nüzhetu’l-A’yuni’n-Nevazır}

fi İlmi’l-Vücûhi ve’n-Nezâir, (Thk. Muhammed Abdulkerim Kâzım er-Râdî), Beyrut:

Müessesetu’r-Risale, 1984, s. 83.: Mertoğlu, a.g.e., C. 43, s. 141.

115_{İbnu’l-Cevzî, a.g.e., s. 83.}

116_{Ebû Abdirrahmân (Ebû Abdillâh) İsmâîl b. Ahmed b. Abdillâh ed-Darîr el-Hîrî, Kitabu Vücûhi’l-}

Kur’an, (Thk. Fadlu’r-Rahman Abdu’l-Alim el-Afğanî), Mektebetu Mekke, 1987, s. 559.; Ebû

Abdillâh el-Hüseyin b. Muhammed ed-Damiğanî, el-Vücûh ve’n-Nezâir li-Elfazi Kitabi’l-Aziz, (Thk. Arabi Abdulhamid Ali) , Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, s. 481.

117_{Mukâtil b. Süleymân b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî, el-Vücûh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’ani’l-Âzim, Dubaî:}

Merkezu Cumuati’l-Mâcid, 2006, s. 154.

118

Mukâtil b. Süleymân, a.g.e., s. 154., el-Hîrî, a.g.e., s. 559., Damiğanî, a.g.e., s. 481.

119

Mümtehine: 60/2

(ٌِءوُّسلاِبٌ ْمُهَتَنِسْلَأ َوٌ ْمُهَيِدْيَأٌ ْمُكْيَلِإٌ اوُطُسْبَي َو )

“Ellerini ve dillerini fenalık etmek için uzatırlar…”121

Bu ayetlerde kullanılan “yed” kelimesi Vücûh ve Nezâir müelliflerine göre hakiki manalarında kullanılmıştır.

1.5.2. “Yed” Kavramının Vücuh ve Nezair Eserlerindeki Mecazi Anlamları

Vücûh ve Nezâir müellifleri “yed” kavramını genelde mecazi anlama hamletmişlerdir. Hamlettikleri bu anlamları ayetlerle beraber alt başlıklar halinde tek tek incelemeye çalışacağız.

1.5.2.1. Fiil/Eylem (Yapmak)

“Yed” kavramı, Vücûh ve Nezâir müellifleri tarafından “fiil/eylem” manasında kullanılmıştır. Bu kullanımlarını belli başlı ayetlerle delillendirmişlerdir.

Hac: 22/10

(ٌَكاَدَيٌ ْتَمَّدَقٌ اَمِبٌ َكِلَذ )

“Ona: Bunlar senin yaptıklarından ötürüdür, denir…”122

Yasin: 36/35

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ ُهْتَلِمَعٌ اَم َو )}

“…Ki onu meydana getiren onlar olmadıkları halde…123

Yasin: 36/71

(اَنيِدْيَأٌ ْتَلِمَعٌاَّمِم )

“…Kendi yaptıklarımızdan…”124

Fetih: 48/10

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ َق ْوَفٌ ِهَّللاٌُدَي )}

“…Allah’ın (onlara) yaptığı (iyilik) , onların (Hudeybiye günü peygambere) yaptıkları (biatten) daha iyidir…125

Tebbet (Mesed) : 111/1

(ٌ بَهَلٌ يِبَأٌ اَدَيٌ ْتَّبَت )

“Ebu Leheb’in yaptıkları zayi olsun…”126

Vücûh ve Nezâir müellifleri bu ayetlerdeki “yed” kavramlarını mecazi manada kullanmışlardır. Delil olarak zikrettikleri bu ayetlerdeki “yed” kavramlarını ‘yapmak’ manasında tefsir etmişlerdir.

120_{Mukâtil b. Süleymân, a.g.e., s. 153.}

121_{Ebu Hilâl b. Abdillâh b. Sehl el-Askerî, el-Vücûh ve’n-Nezâir, Kahire: Mektebetu Sikafeti’d-Diniyye,}

2007, s. 509.

122_{Mukâtil b. Süleymân, a.g.e., s. 154., el-Hîrî, a.g.e., s. 559., Damiğanî, a.g.e., s. 481.} 123_{Mukâtil b. Süleymân, a.g.e., s. 154., el-Hîrî, a.g.e., s. 559., Damiğanî, a.g.e., s. 481.} 124_{Mukâtil b. Süleymân, a.g.e., s. 154., el-Hîrî, a.g.e., s. 559.}

125_{Mukâtil b. Süleymân, a.g.e., s. 154., el-Hîrî, a.g.e., s. 559., Damiğanî, a.g.e., s. 481.} 126_{Damiğanî, a.g.e., s. 481.}

1.5.2.2. Cömertlik, Cimrilik ve Nimet

“Yed” kavramı, vücûh ve nezâir kitaplarında deyimsel ifade olarak kullanıldığında “cimrilik, cömertlik ve nimet” manalarını ifade etmektedir. Delil olarak zikredilen ayetleri müelliflerimizin verdiği manaya göre tercüme etmeye çalışacağız.

Maide: 5/64

(ٌ ةَلوُلْغ_{َمٌِهَّللاٌُدَيٌُدوُهَيْلاٌِتَلاَق َو )}

“Yahudiler: Allah cimridir, dediler…”127

Maide: 5/64

(ٌ_{ِناَتَطوُسْبَمٌ ُهاَدَيٌ ْلَب )}

“Bilakis O, cömerttir/Onun nimetleri boldur…”128

İsrâ: 17/29

(ٌَكِقُنُعٌىَلِإًٌةَلوُلْغَمٌ َكَدَيٌْلَعْجَتٌ َلا َو )

“Cimri olma!...”129

Vücûh ve Nezâir müellifleri bu ayetlerde yer alan “yed” kavramlarına mecazi mana vermişlerdir. Yaptıkları tefsirlerden anladığımız kadarıyla cimrilik, cömertlik ve nimet manalarını kastetmişlerdir.

1.5.2.3. Kudret

“Yed” kavramı, vücûh ve nezâir kitaplarında “kudret” manasında kullanılmıştır. Vücûh ve Nezâir müelliflerinin delil olarak sundukları ayetleri, onların verdikleri mana çerçevesinde tercüme edeceğiz.

Âl-i İmrân: 3/73

(ٌِهَّللاٌ ِدَيِبٌ َلْضَفْلاٌ َّنِإٌ ْلُق )

“De ki: Lütuf/Peygamberlik/İhsan/Nimet Allah’ın kudretindedir…130

Sâd: 38/75

(ٌ_{َّيَدَيِبٌ ُتْقَلَخٌاَمِل )}

“…Kudretimle yarattığıma…”131

Bu iki ayette yer alan “yed” kavramını müelliflerimiz kudret manasında kullanmışlardır. Mukâtil b. Süleyman (ö. 150/767), Sâd: 38/75. ayeti hakiki manada anlamlandırmıştı. Burada ise el-Hirî (ö. 430/1039) ve Damiğanî (ö. 478/1085) “yed” kavramına “kudret” olarak mana vermişlerdir.

127_{Mukâtil b. Süleymân, a.g.e., s. 154.; el-Hîrî, a.g.e., s. 559.; Ebû Hilâl el-Askerî, a.g.e., s. 508.;}

Damiğanî, a.g.e., s. 481.

128_{el-Hîrî, a.g.e., s. 559.; Ebû Hilâl el-Askerî, a.g.e., s. 509.; Damiğanî, a.g.e., s. 481.}

129_{Mukâtil b. Süleymân, a.g.e., s. 154.; el-Hîrî, a.g.e., s. 559.; Ebû Hilâl el-Askerî, a.g.e., s. 509.;}

Damiğanî, a.g.e., s. 481.

130_{Ebû Hilâl el-Askerî, a.g.e., s. 509.}

1.5.2.4. Te’kid

“Yed” kavramı, kendisinden önce geçen fiilin failini te’kid eder. Cümlede sadece te’kid görevi görür.

Sâd: 38/75

(ٌ_{َّيَدَيِبٌ ُتْقَلَخٌاَمِل )}

“…Bizzat benim yarattığıma…”132

Ebu Hilal el-Askeri (ö. 400/1009) bu ayette yer alan “yed” kavramına te’kid’in dışında bir anlam yüklememiştir. Öncesinde geçen fiilin failinin bu işi yaptığını netleştirmiştir. Yani bu işi başkasına yaptırmıştır şüphesini ortadan kaldırmak için te’kid olarak gelmiştir.

1.5.2.5. Yaratma Öncesi

Vücûh ve Nezâir müellifleri

ٌْمِهيِدْيَأٌ َنْيَبٌ اَم

terkibine,

مهقلخٌ لبقٌ ناكٌ ام

manasını verdikleri için başlığı yukarıdaki gibi verdik. Delil olarak zikrettikleri ayetleri tek tek onların yaptığı tefsire göre tercüme etmeğe çalışacağız.

Bakara: 2/255

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ َنْيَبٌاَمٌُمَلْعَي )}

“Allah, (meleklerin) yaratılışından önce (olan şeyleri) bilir…”133

Meryem: 19/64

(اَنيِدْيَأٌ َنْيَبٌ اَمٌ ُهَل )

“Biz yaratılmadan önce de her şey Allah’ındı…”134

Enbiya: 21/28

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ َنْيَبٌاَمٌُمَلْعَي )}

“Allah, (meleklerin) yaratılışından önce (olan şeyleri) bilir…”135

Kanaatimizce Bakara ve Enbiya surelerinde geçen “yed” kavramından kast edilen mana, Allah’ın bilgisinin sınırsız olduğudur. Meryem suresinde ise hükümranlığının herhangi bir vakitle sınırlandırılamayacağıdır.

132_{Ebû Hilal el-Askerî, a.g.e., s. 509.}

133_{Yahyâ b. Sellâm b. Ebî Sa’lebe et-Teymî, et-Tesarîfu Tefsiri’l-Kur’an Mimma İştebehet Esmauhu}

ve Taserrefet Meanîh, Umman: Müessesetu Âli Beyt, 2008, s. 333.; Ebû Abdillâh Hârûn b. Mûsâ ,

el-Vücûh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’ani’l-Kerim, Bağdat: Daru-Saddam, 1988, s. 218.; İbnu’l-Cevzî, a.g.e., s. 548.

134_{Yahyâ b. Sellâm, a.g.e., s. 333.; Hârûn b. Mûsâ, a.g.e., s. 218.} 135_{Yahyâ b. Sellâm, a.g.e., s. 333.; Hârûn b. Mûsâ, a.g.e., s. 218.}

1.5.2.6. Müstakbel (Ahiret)

“Yed” kavramı, “müstakbel (ahiret)” manasındadır. Gelecek zamanı ifade eder. Fakat ahiretten kinayedir. Müelliflerimizin “yed” kelimesine verdikleri anlama göre delil olarak sundukları ayetlerin tercümesi şu şekildedir.

A’râf: 7/17

(ٌْمِهيٌِدْيَأٌ ِنْيَبٌ ْنِمٌْمُهَّنَيِت َلٌََّمُث )

“sonra Ahiretle ilgili (ölümden sonra diriliş yok diye) onlara sokulacağım…”136

Fussilet: 41/25

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ َنْيَبٌ اَمٌ ْمُهَلٌ اوُنَّي َزَف )}

“Ahiretle ilgili (ölümden sonra tekrar dirilmeyi inkâr etmeyi) onlara süslü gösterdiler…”137

Bu iki ayette geçen “yed” kavramına müelliflerimiz “ahiret” manası vermişlerdir.

1.5.2.7. Önce

“Yed” kavramı, “önce” manasında kullanılır. Vücûh ve Nezâir müellifleri bu manayı birkaç ayette dile getirmişlerdir.

Fussilet: 41/14

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ ِنْيَبٌ ْنِم )}

“…Hud’dan önce de…”138

Fussilet: 41/42

(ٌِهْيَدَيٌ ِنْيَبٌ ْنِم )

“…öncesinde…”139

Ahkâf: 46/21

(ٌِهْيَدَيٌ ِنْيَبٌ ْنِم )

“Hud’dan önce de…140

Bu ayetlerde “yed” kavramı ‘önce’ manasında kullanılmıştır. “Yed” kelimesinin izafe edildiği zamirin döndüğü aide göre takdir yapılır.

1.5.2.8. Ön/Ön taraf/Ön Kısım

“Yed” kavramının vücûh ve nezâir kitaplarında geçen manalarından biri de ‘ön’ manasıdır.

Sebe: 34/9

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ َنْيَبٌاَم )}

“…Önlerine…”141

Yasin: 36/9

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ ِنْيَبٌ ْنِم )}

“…Önlerine…”142

136_{Yahyâ b. Sellâm, a.g.e., s. 333-34.; Hârûn b. Mûsâ, a.g.e., s. 218.; Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, a.g.e., s.}

548-49.

137_{Yahyâ b. Sellâm, a.g.e., s. 334.; Hârûn b. Mûsâ, a.g.e., s. 218.; Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, a.g.e., s. 549.} 138_{Yahyâ b. Sellâm, a.g.e., s. 334.; Ebu’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, a.g.e., s. 549.}

139_{Ebu’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, a.g.e., s. 549.}

140_{Yahyâ b. Sellâm, a.g.e., s. 334.; Hârûn b. Mûsâ, a.g.e., s. 219.; Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, a.g.e., s. 549.} 141_{Yahyâ b. Sellâm, a.g.e., s. 335.; Hârûn b. Mûsâ, a.g.e., s. 219.}

Yed kavramı vücûh ve nezâir müelliflerine göre bu ayetlerde ön taraf manasında kullanılmıştır. Vücûh ve Nezâir müellifleri “yed” kavramına hem hakiki hem yan anlam yüklemişlerdir.

1.6. KUR’AN’DA “YED” VE “YED’İN” BİR CÜZ’Ü ANLAMINDA KULLANILAN KELİMELER

Kur’an-ı Kerim’de “sağ el” anlamında olan toplam 7 adet

نيمي

/yemin lafzı geçmektedir. Bu yemin lafzından 2 tanesi izafesizken,143_{5 tanesi müfred müzekker}

muhatap zamirine144 izafe edilmiştir. Toplam 6 adet de “sağ ellerinin malik olduğu” anlamında olan ناميأ/Eyman lafzı geçmektedir. Bu lafızlardan 4 tanesi cem’ müzekker gaip zamirine,145_{2 tanesi ise cem’ müennes gaip zamirine}146_{izafe edilmiştir}

13 yerde geçen “yemin”, “sağ taraf”, 14 yerde de “Eyman” lafzı “yemin, var güçleri ile yemin edenler ve sağ taraf”, anlamında kullanıldıkları için onlar bizim konumuzun dışında kalmaktadır.

Kur’an-ı Kerim’de iki yerde

فك

/Keff (avuç/aya)147 lafzı geçmektedir. Kur’an-ı Kerim’de 2 yerde el’in bir parçası olan

عباصأ

/esabi’ (parmaklar)148_{lafzı geçmektedir.}

Kur’an-ı Kerim’de 1 yerde de el’in bir parçası olan

لمانأ

/Enamil (parmak uçları)149_lafzı

geçmektedir.

Belgede Kur’an’da “Yed” Kavramı Ve Anlam Alanı (sayfa 30-35)

VÜCUH VE NEZAİR ESERLERİNDE “YED” KAVRAMI

(ٌِقِفا َرَمْلاٌىَلِإٌْمُكَيِدْيَأ َو)“…

(ٌِناَتَطوُسْبَمٌُهاَدَيٌ ْلَب )

(ٌُهَدَيٌَع َزَن َو )

(اًثْغ

ِضٌ َكِدَيِبٌْذُخ َو )

(ٌَّيَدَيِبٌ ُتْقَلَخٌ اَمِلٌ َدُجْسَتٌ ْنَأٌ َكَعَنَمٌ اَم )

(ٌِءوُّسلاِبٌ ْمُهَتَنِسْلَأ َوٌ ْمُهَيِدْيَأٌ ْمُكْيَلِإٌ اوُطُسْبَي َو )

(ٌَكاَدَيٌ ْتَمَّدَقٌ اَمِبٌ َكِلَذ )

(ٌْمِهيِدْيَأٌ ُهْتَلِمَعٌ اَم َو )

(اَنيِدْيَأٌ ْتَلِمَعٌاَّمِم )

(ٌْمِهيِدْيَأٌ َق ْوَفٌ ِهَّللاٌُدَي )

(ٌ بَهَلٌ يِبَأٌ اَدَيٌ ْتَّبَت )

(ٌ ةَلوُلْغَمٌِهَّللاٌُدَيٌُدوُهَيْلاٌِتَلاَق َو )

(ٌِناَتَطوُسْبَمٌ ُهاَدَيٌ ْلَب )

(ٌَكِقُنُعٌىَلِإًٌةَلوُلْغَمٌ َكَدَيٌْلَعْجَتٌ َلا َو )

(ٌِهَّللاٌ ِدَيِبٌ َلْضَفْلاٌ َّنِإٌ ْلُق )

(ٌَّيَدَيِبٌ ُتْقَلَخٌاَمِل )

(ٌَّيَدَيِبٌ ُتْقَلَخٌاَمِل )

ٌْمِهيِدْيَأٌ َنْيَبٌ اَم

مهقلخٌ لبقٌ ناكٌ ام

(ٌْمِهيِدْيَأٌ َنْيَبٌاَمٌُمَلْعَي )

(اَنيِدْيَأٌ َنْيَبٌ اَمٌ ُهَل )

(ٌْمِهيِدْيَأٌ َنْيَبٌاَمٌُمَلْعَي )

(ٌْمِهيٌِدْيَأٌ ِنْيَبٌ ْنِمٌْمُهَّنَيِت َلٌََّمُث )

(ٌْمِهيِدْيَأٌ َنْيَبٌ اَمٌ ْمُهَلٌ اوُنَّي َزَف )

(ٌْمِهيِدْيَأٌ ِنْيَبٌ ْنِم )

(ٌِهْيَدَيٌ ِنْيَبٌ ْنِم )

(ٌِهْيَدَيٌ ِنْيَبٌ ْنِم )

(ٌْمِهيِدْيَأٌ َنْيَبٌاَم )

(ٌْمِهيِدْيَأٌ ِنْيَبٌ ْنِم )

نيمي

فك

عباصأ

لمانأ

(ٌ_{ِقِفا َرَمْلاٌىَلِإٌْمُكَيِدْيَأ َو)“…}

(ٌ_{ِناَتَطوُسْبَمٌُهاَدَيٌ ْلَب )}

(ٌ_{ُهَدَيٌَع َزَن َو )}

_{ِضٌ َكِدَيِبٌْذُخ َو )}

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ ُهْتَلِمَعٌ اَم َو )}

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ َق ْوَفٌ ِهَّللاٌُدَي )}

(ٌ ةَلوُلْغ_{َمٌِهَّللاٌُدَيٌُدوُهَيْلاٌِتَلاَق َو )}

(ٌ_{ِناَتَطوُسْبَمٌ ُهاَدَيٌ ْلَب )}

(ٌ_{َّيَدَيِبٌ ُتْقَلَخٌاَمِل )}

(ٌ_{َّيَدَيِبٌ ُتْقَلَخٌاَمِل )}

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ َنْيَبٌاَمٌُمَلْعَي )}

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ َنْيَبٌاَمٌُمَلْعَي )}

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ َنْيَبٌ اَمٌ ْمُهَلٌ اوُنَّي َزَف )}

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ ِنْيَبٌ ْنِم )}

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ َنْيَبٌاَم )}

(ٌ_{ْمِهيِدْيَأٌ ِنْيَبٌ ْنِم )}