Vergileme iĢlemlerini gerçekleĢtiren idareler ile yükümlüler arasında zaman zaman mevzuatın anlaĢılmaması, yanlıĢ yorumlanması vb. nedenlerden doğan görüĢ ve uygulama farklılıklarına hukuki anlaĢmazlık denilmektedir. Bu uyuĢmazlıklar, idarenin eylemi ile baĢlamakta, çözümü de tarafların tutumlarına göre değiĢebilmektedir. Ancak Anayasamızın l25. maddesine göre; “idarenin her türlü eylem ve iĢlemlerine karĢı yargı yolu açık” olmasına rağmen, sorunun öncelikle idari aĢamada çözümlenmesi, bu yoldan baĢarı sağlanamazsa yükümlülerce yargı yoluna gidilmesi daha anlamlı görülmektedir.
Ġdari aĢamada çözüm yolarından biri olan uzlaĢma; mükellefle idare arasındaki uyuĢmazlıkların yargı yoluna baĢvurulmadan, taraflarca konuĢulup giderilmesini ifade eden, taraflar arasında bazen avantaj bazen de ödün vermeyi gerektiren süreçtir. Süreç anlaĢma ile sonuçlandığında; vergi idaresinin vergi ve cezada indirime gitmesi, mükellefin de vergi aslı ve cezasının tümü için yargı yoluna baĢvuru hakkının kaybolması söz konusudur.
VUK. Ek. Md.1‟de uzlaĢma konusu olan baĢlıca iĢlemler Ģu Ģekilde sayılmıĢtır;
Ġkmalen, re‟sen veya idarece tarhiyatta tarh edilen bütün vergi, resim ve harçlar ile bunlara iliĢkin vergi cezalarının tahakkuk edecek miktarları konusunda yapılacak tarhiyatta; vergi ziyaına (usulsüzlük, özel usulsüzlük cezaları ile kaçakçılık suç ve cezalarından dolayı kesilen vergi ziyaı cezaları hariç) neden olunmasının kanunlara yeterince nüfuz edilememesi veya VUK‟nun 369. maddesinde belirtilen yanılmadan kaynaklandığının,
36
VUK‟nun 116, 117 ve 118. maddelerinde yazılı vergi hataları ile bunun dıĢında her türlü maddi hata bulunduğunun,
Yargı kararları ile idarenin ihtilaf konusu olayda görüĢ farklılığı olduğunun ileri sürülmesi halinde, VUK‟un ilgili hükümleri gereğince vergi idaresi ile yükümlüler uzlaĢma yoluna baĢvurabilmektedirler. UzlaĢma talebi, ihbarnamede yazılı vergi ve cezanın tamamı için yapıldığı gibi tarhiyat sonrası uzlaĢmada, kısmi uzlaĢma talebinin yapılması da istenebilmektedir (Akdoğan, 2006: 143-144).
UzlaĢmada vergi dairesi kanunen alınması gereken vergilerle bunlara iliĢkin cezanın bir bölümünden vazgeçmektedir. Bunun karĢılığında vergi alacağını daha çabuk tahsil etmekte ve çok sayıda davayı izleme yükünden kurtulmaktadır. Mükellef ise uzlaĢma halinde vergi aslının ve cezanın tümü için yargı kuruluĢlarına gidebilme hakkını yitirmektedir.
213 sayılı VUK‟nun bazı maddelerinin değiĢtirilmesi hakkındaki 19.2.1963 tarih ve 205 sayılı kanunun gerekçesinde, uzlaĢma kurumunun amacı; “Vergi ihtilaflarının süratle ve böylece mükelleflerin tereddütlerinin bir an önce giderilerek huzura kavuĢmalarının temini, amme alacağının vaktinde hazineye intikali ve nihayet itiraz ve temyiz mercilerinin iĢlerini hafifleterek ihtilafların üzerine daha titizlikle eğilmelerine imkân sağlaması maksadıyla kanuna uzlaĢma müessesesi ithal olunmuĢtur. Böylece, mükellefle idare arasında da vergi yönünden zuhur edecek ihtilafların yine kendi aralarında görüĢülerek halli yolu açılmaktadır.” olarak belirtilmiĢtir. UzlaĢma, geçici bir genel af kanunu değildir. Vergi hukukumuzda ayrı bir hüküm oluĢturan, süreklilik ve kesinlik ifade eden bir kurumdur. VUK‟nda uzlaĢma ile ilgili hükümlerin anlaĢmazlıklarla ilgili hükümlerden önce gelmesi de kanun koyucunun uzlaĢmaya verdiği önemin bir göstergesi sayılabilir (Ezizdoğan, 1983:143).
Her uzlaĢma biçiminde olduğu gibi, ortaya çıkan vergi uyuĢmazlıklarının uzlaĢma ile çözümlenmesinde de her iki taraftan karĢılıklı ödünler vermesi beklenmekte, taraflar bazı haklarından vazgeçerek, bunun karĢılığında da bazı yararlar elde etmektedir. UzlaĢma ile vergi idaresi, hem ihtilafları en aza indirmeyi hem de mükelleflerin ödemesi gereken vergi aslı ve cezaların (gecikme faizi hariç) mükellefçe daha rahat ödenebilecekleri bir seviyeye indirilmesini öngörmektedir. Kanun koyucu, bu hususta vergilemede verimlilik ilkesini göz önünde bulundurarak vaktinde ama eksik alınan vergiyi geç ama tam alınacak vergiye tercih etmiĢ ve aynı zamanda yargının yükünü azaltmayı hedeflemiĢtir (Candan, 2006: 61).
Ġdare, uzlaĢma nedeni ile uzlaĢma konusu olayı özel olarak incelemekte ve yükümlünün isteklerini ve özel durumunu dikkate alarak kabul edebileceği vergi ve ceza
37
miktarını belirleyerek bir kısım vergi ve alacağından vazgeçmektedir. Vergi idaresi, bu Ģekilde vergi alacağının bir an önce hazineye intikalini sağlamakta ve alacağının değer kaybetmesini ya da Ģüpheli hale gelmesini önlemiĢ olmaktadır. UzlaĢmanın sağlanması durumunda, mükellef de bir kısım vergi borcundan kurtulur ve mutlak surette ödemesi gerekenden daha az vergi öder. Ayrıca her iki taraf da yıllar sürebilecek ve sonucu öngörülemeyen bir dava sürecinden ve bu dava adına harcanacak emek, zaman ve masraflardan kurtulur.
Mükellef ya da idare kendini ne kadar haklı görürse görsün dava süreci her iki taraf içinde her zaman belirsizlik taĢımaktadır. Ayrıca mükellef açısından baktığımızda, dava sürecine girmek farklı olumsuzlukları da beraberinde getirebilmektedir. Örneğin; Sermaye Piyasası Kurumu‟na tabi Ģirketlerde, davacı ve davalı olmak bir risk faktörü olarak kabul edilerek bilânçoya yansıtılmakta ve bu da bilânçonun istenmeyen Ģekilde görünmesine neden olmaktadır (Baykara, 2008: 9).
UzlaĢmada vergi idaresi ile mükellef karĢı karĢıya gelerek uyuĢmazlığı baĢında ortadan kaldırır. Burada yargısal bir yol söz konusu değildir ve uzlaĢma komisyonları birer yargı organı değildir. UzlaĢmayı oluĢturan unsurlar; ikna, pazarlık ve karĢılıklı ödündür. UzlaĢmanın etkinliğini sağlayan ise yine tarafların tavrı ve zihniyeti olmaktadır. Yükümlünün iyi niyetle hareket etmesi, yönetimin bürokratik uygulaması ve hazinecilik anlayıĢı bu noktada önem kazanmaktadır. Mükellef tarafından kanunun öngördüğü Ģekilde uzlaĢma talebinde bulunulması ve vergi uyuĢmazlıklarının uzlaĢma ile çözümlenmesi mükellefin haksız olduğunu ve dava sürecinden çekindiğini gösteren bir etken olarak değil; uyuĢmazlığın çözümünde alternatif ve etkin bir yöntem olarak kabul edilmeli ve uzlaĢma görüĢmeleri bu zihniyetle gerçekleĢtirilmelidir. Bu Ģekilde uzlaĢmanın ruhuna ve amacına uygun bir uygulamanın gerçekleĢtirilmesi mümkün olacaktır.