Uluslarası bir çok belgede tutuklamaya ilişkin ayrıntılı düzenlemeler getirilmiş ve üstün insan haklarının kesin hüküm olmadan, kısıtlanmaması amaçlanmıştır.
4.1. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirisi
10 Aralık 1948 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nca kabul edilen bildirinin 9. maddesine göre; “Hiç kimse keyfi tutuklamaya, gözetim altına alınmaya veya sürgüne maruz kılınmamalıdır.”
Bildiride tanınan bu ifade bir çok üye devlet tarafından iç hukuk kaidelerine yansıtılmış ve taraf devletleri bağladığı düşünülmüştür34.
34 GEMALMAZ, Mehmet Semih, Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş,
4.2. Birleşmiş Milletler Medeni ve Siyasi Haklar Uluslar Arası Sözleşmesi
Türkiye tarafından 14.08.2000 tarihinde imzalanıp, 18.06.2003 tarihinde onaylanan, 4868 sayılı yasa ile yürürlüğe giren 16.12.1966 tarihli bu sözleşmenin Özgürlük ve Güvenlik Hakkı başlıklı 9. maddesine göre, “Herkes kişi özgürlüğü ve kişi güvenliği hakkına sahiptir. Hiç kimse keyfi olarak gözaltına alınamaz veya tutulamaz. Hiç kimse hukukun öngördüğü sebepler ve usuller dışında özgürlüğünden yoksun bırakılamaz.
Gözaltına alınan bir kimse, gözaltına alınma sebepleri hakkında gözaltına alındığı sırada ve kendisine isnat edilen suçlar konusunda derhal bilgilendirilir.
Cezai bir fiilden ötürü gözaltına alınan veya tutulan bir kimse, derhal bir yargıç veya hukuken yargılama yetkisine sahip diğer bir görevli önüne çıkarılır ve bu kimse makul bir sürede yargılanma veya salıverilme hakkına sahiptir. Yargılanan bir kimsenin tutuklanması genel bir kural olamaz; yargılamanın her aşamasında tutuklunun salıverilmesine karar verilebilir; salıverilme bu kimsenin duruşmaya gelmesini sağlamak ve mahkum edilmesi halinde hükmün infazını temin etmek için teminata başvurulabilir.
Gözaltına alınarak veya tutularak özgürlüğünden yoksun bırakılan bir kimse, tutulmasının hukukiliği hakkında hemen karar verebilecek ve eğer tutulması hukuki değilse salıverilmesine hükmedebilecek bir mahkemeye başvurma hakkına sahiptir.
Hukuka aykırı olarak gözaltına alınmaktan veya tutulmaktan mağdur olan bir kimse icrası mümkün bir tazminat hakkına sahiptir.” hükmü getirilmiştir35.
4.3. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin uluslararası belgeler içerisinde ayırıcı özelliği, akit devletlerin bu sözleşmeye uymamaları halinde haklarında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi tarafından mahkumiyet kararlarının verilebileceğidir36.
Ancak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin iç hukuk kararlarını kaldırma veya değiştirme yetkisi yoktur. Mahkeme sadece ihlali tespit edip, ülkeyi tazminata mahkum etme yaptırımını uygulayabilmektedir.
Bu yönüyle diğer sözleşmelerden farklı olan sözleşme, Türkiye tarafından da kabul edilmiş olup özellikle haksız yakalama, tutuklama ve gözaltılar konusunda da bir çok mahkumiyetimize neden olmuştur.
Mahkumiyetlerimizin nedeni, iç hukuk eksikliğimiz değil, kurumların yavaş veya yanlış işlemesidir.
Sözleşme’nin 5. maddesinde kişi güvenliği ve hürriyeti düzenlenmiştir. Bu maddeye göre;
“1. Herkesin kişi özgürlüğüne ve güvenliğine hakkı vardır. Aşağıda belirtilen haller ve yasada belirlenen yollar dışında hiç kimse özgürlüğünden yoksun bırakılamaz.
a) Kişinin yetkili mahkeme tarafından mahkum edilmesi üzerine usulüne uygun olarak hapsedilmesi;
b) Bir mahkeme tarafından, yasaya uygun olarak, verilen bir karara riayetsizlikten dolayı veya yasanın koyduğu bir yükümlülüğün yerine getirilmesini sağlamak için usulüne uygun olarak yakalanması veya tutulu durumda bulundurulması;
c) Bir suç işlediği hakkında geçerli şüphe bulunan veya suç işlemesine ya da suçu işledikten sonra kaçmasına engel olmak zorunluluğu inancını doğuran makul nedenlerin bulunması dolayısıyla, bir kimsenin yetkili merci önüne çıkarılmak üzere yakalanması ve tutulu durumda bulundurulması;
d) Bir küçüğün gözetim altında eğitimi için usulüne uygun olarak verilmiş bir karar gereği tutulu durumda bulundurulması veya kendisinin yetkili merci önüne çıkarılması için usulüne uygun olarak tutulu durumda bulundurulması;
e) Bulaşıcı hastalık yayabilecek bir kimsenin, bir akıl hastasının, bir alkoliğin, uyuşturucu madde bağımlısı bir kişinin veya bir serserinin usulüne uygun olarak tutulu durumda bulundurulması;
f) Bir kişinin usulüne aykırı surette ülkeye girmekten alı konmasını veya kendisi hakkında sınır dışı etme ya da geriverme işleminin yürütülmekte olması nedeniyle usulüne uygun olarak yakalanması veya tutulu durumda bulundurulması;
2. Yakalanan her kişiye, yakalama nedenleri ve kendisine yöneltilen her türlü suçlama en kısa zamanda ve anladığı bir dille bildirilir.
3. Bu maddenin 1.c fıkrasında öngörülen koşullara uyarınca yakalanan veya tutulu durumda bulunan herkes hemen bir yargıç veya adli görev yapmaya yasayla yetkili kılınmış diğer bir görevli önüne çıkarılır; kendisinin makul bir süre içinde yargılanmaya veya adli kovuşturma sırasında serbest bırakılmaya hakkı vardır. Salıverilme, ilgilinin duruşmada hazır bulunmasını sağlayacak bir teminata bağlanabilir.
4. Yakalama veya tutuklu durumda bulunma nedeniyle özgürlüğünden yoksun kılınan herkes, özgürlük kısıtlamasının yasaya uygunluğu hakkında kısa bir süre içinde karar vermesi ve yasaya aykırı görülmesi halinde kendisini serbest bırakması için bir mahkemeye başvurma hakkına sahiptir.
5. Bu madde hükümlerine aykırı olarak yapılmış bir yakalama veya tutulu kalma işleminin mağduru olan herkesin tazminat istemeye hakkı vardır.37”
Maddenin bu denli ayrıntılı düzenlenmesinin nedeni, yaptırım uygulayabilen bir sözleşme olması nedeniyle mahkemeye yol göstermeyi amaçlamasıdır.
4.4. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin Üye Devletlere Avrupa Cezaevi Kuralları Hakkında REC(2006)2 sayılı Tavsiye Kararı Hapis cezalarının infazında ve mahpusların iyileştirilmesinde, emniyet, güvenlik ve disiplin ihtiyaçlarının hesaba katılmasını, aynı zamanda insanlık onurunu zedelemeyen ve mahpuslara anlamlı meşgul edici faaliyetler ile iyileştirme programları sunan ve böylece onları toplumla yeniden bütünleşmeye hazırlayan cezaevi koşullarının sağlanması amacıyla Avrupa Komisyonu tarafından alınmış tavsiye kararıdır.
Özellikle bu tavsiye kararının Yargılanmamış Mahpuslar Başlıklı 7. bölümü konumuz açısından özellik arz etmektedir. Tavsiye kararının bu bölümünde, tutuklu kişilerin gelecekte bir suçtan ceza almaları ihtimali bulunmasından etkilenmeden, ayrı bir rejim uygulanmasını, ayrıca hükümlü kişilerden ayrık olarak ek teminat sunulmasını düzenlemiştir.
Yine bu tavsiye kararında tutuklu kişilerin hükümlülerden ayrı olarak barınmasının sağlanması çeşitli bölümlerde irdelenmiştir38.
38 Konu hakkında geniş bilgi için Bakınız: NURSAL, Necati, Avrupa Cezaevi Kuralları ve Yorumu,