sistemlerinin, motorlu taşıtların daha az yakıt tüketmelerini sağlayabilecek biçimde düzenlenmesi; ve (iii) kent içinde raylı toplu taşımacılığın, şehirlerarası yük ve yolcu taşımacılığında demiryollarının ve denizyollarının önemsenmesi ve uygulanması.
31
3) Tarım, çayır/me ra ve ormancılık: (i) ormanlaştırma, yeniden ormanlaştırma, ormansızlaştırmanın önlenmesi, bozulan tarım arazilerinin ve çayır/meraların onarılması ve tarımsal ormancılığın özendirilmesini içeren gelişmiş orman, çayır/mera ve tarım arazisi yönetimi; (ii) toprak çözümlemelerini ve bitki gereksinimini gözeten azotlu gübre kullanımı; ve (iii) geviş getiren hayvanların ıslahı ve yem kalitesinin iyileştirilmesi.
Bu noktada, İDÇS Bonn Anlaşması’nın yukarıda verilen son maddeye (3) ilişkin kararlarına kısaca değinmek yararlı olabilir. Bonn Anlaşmasına göre, ormanlaştırma ve yenide n ormanlaştırma, Tarafların birinci yükümlülük döneminde TKD altındaki kullanabilecekleri tek elverişli ‘arazi kullanımı, arazi kullanımı değişikliği ve ormancılık’ (AKAKDO) projeleri olacaktır.
Ayrıca, orman yöne timi, tarım arazisi yönetimi, otlak arazisi yöne timi ve re ve jetasyon (yeniden bitkileştirme ya da bitki örtüsü ile kaplama), AKAKDO ile ilgili madde altındaki en elverişli etkinlikler olarak kabul edilmiştir.
Politika araçları ise, özellikle daha düşük karbon yoğun teknolojilerin pazara girmesini kolaylaştırmak ya da özendirmek ve düzenlemek biçiminde önemli bir görev üstlenebilir. Öte yandan, kalkınma düzeyi ve özel koşullar, örneğin enerjide fosil yakıtlara yüksek düzeyde bağımlılık vb., politika araçlarının ülkeden ülkeye farklılıklar göstermesine neden olabilir. Yine de, bunun ulusal düzeydeki en uygun karışımı, yerel yöneticilerle, özel ve kamu yatırımcı kuruluşlarıyla, bilimsel ve teknik araştırma/geliştirme kuruluşlarıyla, sanayi ve iş birliklerinin ya da kuruluşlarının temsilcileriyle gerçekleştirilecek olan geniş açılı ve etkili bir danışma süreciyle geliştirilebilir. Politika araçları aşağıda verilenleri içerebilir:
(i) Sera gazı salımlarını arttıran desteklerin azaltılmasını ya da kaldırılmasını (örneğin, ulaştırma destekleri, vb.);
(ii) Ulusal ve uluslararası ticareti yapılabilir salım izinlerini ve ortak yürütme projelerini;
(iii) Enerji fiyatlandırma stratejilerini ve mali önlemleri (örneğin, enerji desteklerinin azaltılması; karbon vergileri; otomobillerin enerji tüketimlerini dikkate alan, değişken vergilendirme uygulamaları; yenilenebilir enerjiler ve enerji verimliliği sağlayan teknolojiler için yatırım kolaylıkları);
(iv) Gönüllü önlemler (örneğin, enerji verimliliğini arttırmak amacıyla, gönüllü önlemler konusunda sanayi sektörünün temsilcileri ile görüşmeler yoluyla anlaşmalar yapılması ve ortak programlar hazırlanması);
(v) İsteme yönelik yönetim programlarını;
(vi) Enerjinin yeterli ve verimli kullanım standartlarını içeren düzenleyici programları;
(vii) İleri teknolojilerin geliştirilmesini ve uygulanmasını önemli düzeyde destekleyen ya da sağlayan pazar araçlarını ve tanıtım programlarını; ve
(viii) Ürün markalama düzenlemelerini ya da programlarını.
11. SONUÇ
Yerküre iklimi ısınmaktadır ve iklim modelleri gelecek yüzyıl için önemli iklim değişikliklerinin olacağını göstermektedir. Bu da, toplumlar için olumsuz sonuçlar yaratarak, kalkınmanın önünde büyük bir engel oluşturacaktır. Bu yüzden, uluslararası toplum, insan kaynaklı sera gazı salımlarındaki artışla bağlantılı iklim riskini önlemeye yönelik önemli bir görevle karşı karşıya bulunmaktadır. Öngörülen iklim değişikliklerini ve bu değişikliklerin, sosyoekonomik sektörler, doğal ekosistemler ve insan sağlığı üzerindeki olası olumsuz etkilerini en aza indirmenin en önemli yolu insan kaynaklı sera gazı salımlarını azaltmak ve yutakları çoğaltmaktır. Bugün için, sera gazlarının atmosferik birikimlerini insanın iklim sistemi üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirecek bir düzeyde durdurmayı sağlayabilecek en önemli ve tek hükümetlerarası çaba İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ve onun Kyoto Protokolü’dür.
32
Sera gazı salımlarını azaltmaya ya da kontrol etmeye yönelik politikalar ve önlemler ise, bu çalışmada özetle verilen, sera gazı salımlarını azaltmak amacıyla uygulanmakta ve/ya da uygulanması olası olan, genel bilimsel ve teknik/teknolojik yaklaşımlar ve önlemler ile bazı makro politika araçlarını içermektedir. Lahey Konferansı’nda alınan karar gereğince, T ürkiye’nin Ek II’den çıkarak İDÇS’ye bir Ek I ülkesi olarak taraf olma isteği, Kasım 2001’de Fas’ın Marakeş kentinde yapılan 7.
T araflar Konferansı’nda ilgili organlarca görüşülerek kabul edilmiştir. Bunun sonucunda, T araflar Konferansı, T ürkiye’nin isminin Ek II listesinden silinmesini kararlaştırmıştır. Bu yüzden, T ürkiye’nin de, kendisine en uygun politika araçları ile bunların uygulanmasını sağlayacak olan yasal önlemleri ve çok sektörlü/çok kullanıcılı programları, kalkınma hedeflerini, önceliklerini, özel koşullarını ve gereksinimlerini dikkate alarak bir an önce belirlemesi gerekmektedir.
T ürkeş (1998a, 1999), T ürkiye’nin karasal iç ve doğu bölgelerinin önemli bir bölümünü ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ni, iklim etmenleri ve bitki örtüsü dikkate alınarak, çölleşmeye eğilimli kurak araziler olarak değerlendirmiştir. Akdeniz ve Ege bölgeleri ise, yüksek ve parçalı yeryüzü şekilleri, tarım arazilerinin son 20-30 yıldaki tarım dışı ve sürdürülebilir olmayan fiili kullanımı, kentsel ve turizm getirisi yüksek olan tarım ve orman arazilerinin tarımsal etkinlik ve orman rejimi dışına çıkarılmasına yönelik girişimler ve yasal düzenlemeler, sanayi, turizm ve orman yangınları gibi iyi bilinen öteki doğal ve insan kaynaklı etmenler dikkate alınarak, gelecekte çölleşme süreçlerinden daha fazla etkilenebilecek yarınemli alanlar olarak kabul edilmiştir. Uzun süreli ve şiddetli yaz kuraklıklarının ve yüksek hava sıcaklıklarının yanı sıra, yağış ve kuraklık indisi dizilerinde gözlenen kurak koşullara yönelik değişme eğilimlerinin, Akdeniz ve Ege bölgelerinde iklim etmenlerinin çölleştirme kuvvetini arttırmakta oluşu, bu düşünceyi desteklemektedir. Bu yüzden, egemen iklim koşullarının ve gözlenen iklimsel değişimlerin yanı sıra, artan sera etkisine ve ormanların yok edilmesi gibi öteki insan etkinliklerine bağlanan iklim değişikliğinin, T ürkiye’de su kaynakları, kuraklık ve çölleşme üzerindeki olası etkileri, sürekli izlenmeli ve değerlendirilmelidir. İklim değişikliğinin su kaynakları ve çölleşme üzerindeki olası etkilerine ilişkin seçenekler, varolan su ve arazi kaynaklarının etkili ve akılcı yönetimini, ormanların korunmasını, toprak erozyonu ve vejetasyon formasyonlarındaki ve/ya da örtülerindeki değişiklikler gibi çölleşme süreçlerinin izlenmesini ve kuraklık öngörü sistemlerini içermelidir (T ürkeş, 1998a, 1999).
T ürkiye, İklim değişikliğinin olumsuz ya da tehlikeli etkileri açısından, risk gurubu ülkeler arasında görülmelidir. Başka bir sözle T ürkiye, büyük bir olasılıkla “ kaybedenler” arasında yer alacaktır. Bu yüzden, küresel iklim değişiklikleri ve öngörüleri ile T ürkiye’de iklim değişikliği ve değişe bilirliği, kuraklık ve çölleşme konularındaki çalışmalarımızın ışığı altında, “ Küresel ısınm a önlenem ez ve bugünkü hızıyla sürerse, gelecekte Türkiye’yi hangi koşullar beklem ektedir?” gibi bir sorunun yanıtının mutlaka verilmesi gerektiğine inanmaktayız. Bize göre, bu soruyu, iklim sisteminde gözlediğimiz olumsuz de ğişimleri, iklim öngörülerini ve T ürkiye’nin özel coğrafi ve iklim koşullarına dayanan beklentileri de dikkate alarak, “ Türkiye gelecek 100 yıl içerisinde, bugün kuzey Afrika’da ve Orta Doğu’da egem en olan daha sıcak ve kurak, daha az üretken ve çölleşme süreçleri ile orm an yangınlarına karşı daha fazla eğilim li bir iklim kuşağının etkisi altına girebilecektir” biçiminde yanıtlamak olasıdır.
T ürkiye’nin iklim değişikliği, kuraklık ve çölleşmeye duyarlılığı, onlardan etkilenme eğilimi ve konuyla ilgili öngörüler dikkate alınarak, T ürkiye için somut önerilerde bulunulabilir. Bunlardan bazıları aşağıda verilmiştir (İklim Değişikliklerinin T arım Üzerine Etkileri Paneli, Sonuç Bildirgesi, Kasım 2001):
(i) Gelecekteki daha sıcak ve kurak koşullar dikkate alınarak, daha kurakçıl ve sıcak koşullara uygun tarımsal bitki çeşitlerinin belirlenmesi; konuyla ilgili araştırma projelerinin geliştirilmesi ve bunların desteklenmesi;
(ii) Su kaynaklarının daha akılcı ve ekonomik kullanımını sağlamak amacıyla hazırlanmış olan ‘Su Kanunu’nun, bir an önce çıkarılması ve etkin olarak uygulanması;
(iii) Sürdürülebilir tarım ve ormancılığa ulaşmak amacıyla hazırlanan ‘T oprak Kanunu’nun, bir an önce çıkarılması;
33
(iv) Toprak Kanunu’nun, arazi toplulaştırması ile tarım ve orman arazilerinin amaç dışı kullanımını önlemesi;
(v) T ürkiye tarım bölgelerinin, toprak, su ve iklim koşulları dikkate alınarak belirlenmesi ve bölgelere uygun çeşit seçiminin ve geliştirilmesinin yapılması;
(vi) Sulamada tasarrufu özendirici ücretlendirme sisteminin uygulanması;
(vii) İklim değişikliği ve kuraklık ile öteki hava ve iklim afetlerini de dikkate alan tarım sigortası sisteminin bir an önce yasallaşması ve tarımsal üretimin gelişmiş ülkelerde olduğu gibi devlet tarafından desteklenmesi;
(viii) Ormanların birer karbon yutağı olduğu da dikkate alınarak, ormanlaştırma, yeniden ormanlaştırma, erozyon kontrolü, ve çayır/mera ıslahı için bütçeden yeterli kaynak aktarılmasının sağlanması.
12. KAYNAKLAR
Atalay, İ. 1994. T ürkiye Vejetasyon Coğrafyası, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir.
Çiçek, İ. 1996. Thornthwaite metoduna göre T ürkiye’de iklim tipleri. Ankara Üniversitesi, DT CF,
In Climate Change 1995, Impacts, Adaptations and Mitigation of Climate Change: Scientific-T echnical Analyses, Contributing of WG II to the Second Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), Cambridge University Press, New York, pp. 171-189.
IPCC. 1996. Climate Change 1995: The Science of Climate Change. Contribution of Working Group I to the Second Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) (Houghton J, T ., et al., eds.), Cambridge University Press, New York.
IPCC. 2000. Special Report on Emissions Scenarios – A Special Report of Working Group III of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) (Nakićenović, et al., lead authors), Cambridge University Press, New York.
IPCC. 2001a. Climate Change 2001: The Scientific Basic - Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) (Houghton J, T ., et al., eds.), Cambridge University Press, Cambridge.
IPCC. 2001b. Climate Change 2001: Impacts, Adaptation and Vulnerability - Contribution of Working Group II to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) (McCarthy, J. J., et al., eds.), Cambridge University Press, Cambridge.
Kadıoğlu M. 1997. T rends in surface air temperature data over T urkey. Int. J. Clim atol. 17: 511-520.
Keeling, C.D. and Whorf, T.P. 2000. Atmospheric CO2 concentrations (ppmv) derived from in situ air samples collected at Mauna Loa Observatory, Hawaii.
Lean, G. 1995. Down to Earth. Centre for Our Common Future, Geneva.
Noble, L.R. and Gitay, H. 1996. Deserts in a changing climate: Impacts. In Climate Change 1995, Impacts, Adaptations and Mitigation of Climate Change: Scientific-T echnical Analyses, Contributing of WG II to the Second Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), Cambridge University Press, New York, pp. 159-169.
Sezer, L.İ. 1988. İklim ve vejetasyon sınıflandırması konusunda yeni bir indis denemesi. Ege Coğrafya Dergisi 4: 161-202.
T ürkeş, M. 1990. T ürkiye’de Kurak Bölgeler ve Önemli Kurak Yıllar. Basılmamış Doktora T ezi.
İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü, 195 sayfa, İstanbul.
T ürkeş, M. 1995. İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ve T ürkiye. Çevre ve Mühendis, TMMOB Çevre Mühendisleri Odası 9: 16-20, Ankara.
T ürkeş, M. 1995, T ürkiye’de yıllık ortalama hava sıcaklıklarındaki değişimlerin ve eğilimlerin iklim değişikliği açısından analizi. Çevre ve Mühendis, TMMOB Çevre Mühendisleri Odası 9: 9-15, Ankara.
34
T ürkeş, M., Sümer, U.M. and Kılıç, G. 1995. Variations and trends in annual mean air temperatures in T urkey with respect to climatic variability. Int. J. Clim atol. 15: 557-569.
T ürkeş, M., Sümer, U.M. and Kılıç, G. 1996. Observed changes in maximum and minimum temperatures in T urkey. Int. J. Climatol. 16: 463-477.
T ürkeş, M. 1996. Spatial and temporal analysis of annual rainfall variations in T urkey. Int. J. Climatol.
16: 1057-1076.
T ürkeş, M. 1997. Hava ve iklim kavramları üzerine. TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi 355: 36-37, Ankara.
T ürkeş, M. 1998a. İklimsel değişebilirlik açısından T ürkiye’de çölleşmeye eğilimli alanlar. DMİ/İT Ü II. Hidrometeoroloji Sempozyumu Bildiri Kitabı, 45-57, Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, Ankara.
T ürkeş, M. 1998b. Influence of geopotential heights, cyclone frequency and Southern Oscillation on rainfall variations in T urkey, Int. J. Climatol. 18: 649-680.
T ürkeş, M. 1999. Vulnerability of T urkey to desertification with respect to precipitation and aridity conditions. Tr. J. of Engineering and Environm ental Science 23: 363-380.
T ürkeş, M., Sümer, U. M. ve Çetiner, G. 2000. Kyoto Protokolü Esneklik Mekanizmaları (Flexibility Mechanisms Under the Kyoto Protocol). T esisat Dergisi 52: 84-100, İstanbul.
T ürkeş, M. 2000a. Küresel İklim Değişikliği ve Etkileri. Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Çevre Bilimleri Anabilim Dalı), İklimsel ve Atmosferik Verilerin İklim Değişimleri Açısından Analizi dersi, Yayımlanmamış Ders Notları, 2000, Ankara.
T ürkeş, M. 2000b. Küresel ısınma, İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ve Kyoto Protokolü. 6.
Uluslararası Kojenerasyon ve Çevre Konferansı ve Sergisi (25-26 Mayıs 2000 İstanbul) Bildiriler Kitabı, 147-162, Cogen Europe ve Cogen Association, İstanbul.
T ürkeş, M. 2000c. Küresel ısınma: yeni rekorlara doğru. Cumhuriyet Bilim Teknik Dergisi 673: 20-21.
T ürkeş, M., Sümer, U. M., Çetiner, G. 2001. Küresel iklim değişikliği ve olası etkileri. T .C. Çevre Bakanlığı, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi Seminer Notları (13 Nisan 2000, İstanbul Sanayi Odası), 7-24, ÇKÖK Gn. Md., Ankara.
T ürkeş, M. 2001a. ‘Hava, iklim, şiddetli hava olayları ve küresel ısınma,’ T.C. Başbakanlık Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü 2000 Yılı Seminerleri, T eknik Sunumlar, Seminerler Dizisi: 1, 187-205, Ankara.
T ürkeş, M. 2001b. ‘Küresel iklim değişikliği: T arım ve su kaynakları üzerindeki olası etkiler,’ İklim Değişikliklerinin T arım Üzerine Etkileri Paneli,Bildiriler Kitabı, 91-128, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, KKGM, Ankara.
T ürkeş, M. 2001c. ‘Küresel iklimin korunması, İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ve T ürkiye,’
Tesisat Mühendisliği, T MMOB Makina Mühendisleri Odası, Süreli T eknik Yayın organı, 61, 14-29, İstanbul.
T ürkeş, M. 2001d. Bonn Anlaşması ve küresel ısınmanın önlenmesindeki rolü. T MMOB T ürkiye III.
Enerji Sempozyumu: “Küreselleşmenin” Enerji Sektöründe Yapısal Değişim Programı ve Ulusal Enerji Politikaları, 5-7 Aralık 2001, Bildiriler Kitabı, 339-353.
T ürkeş. M. 2002. Spatial and temporal variations in precipitation and aridity index series of T urkey.
Workshop on the ‘Assessment, assimilation and validation of data for “ Global Change”
related research in the Mediterranean area’, Casablanca-Morocco, 21-24 February 2001.
(Accepted for publication in the book of the Mediterranean Clim ate - Variability and Trends.) T ürkeş. M., Sümer, U.M., Demir, İ. 2002. Re-evaluation of trends and changes in mean, maximum
and minimum temperatures of T urkey, for 1929-1999 Period. Int. J. of Climatol. (in press) UKMO/DET R. 1999. Climate Change and Its Impacts, Stabilisation of CO2 in the Atmosphere, United
Kingdom Meteorological Office and Department of the Environment, T ransport and the Regions (UKMO/DET R), the Hadley Centre for Climate Prediction and Research, Bracknell.
UNCCD. 1995. The United Nations Convention to Combat Desertification in those Countries Experiencing Serious Drought and/or Desertification, Particularly in Africa. T ext with Annexes, United Nations Environment Programme (UNEP), Geneva.
UNEP. 1993. World Atlas of Desertification. United Nations Environment Programme (UNEP), London.
Watson, R. T . 2001. ‘Climate Change 2001,’ presented at the resumed Sixth Conference of Parties to the United Nations Framework Convention on Climate Change, July 19, 2001, Bonn.
35