ulaş eylemiyle oluşturulmuş yüklemlemeler

ulaş- eylemi de bütüncede farklı yüklemleme çerçevelerinde yer alan eylemler arasındadır. Söz konusu eylem Başarım ve Değişim OD’nı temsilleştiren yüklemleme çerçevelerinde yer almaktadır:

(173) [H D239 Aydın Hanım meraktan radyonun başından ayrılmıyordu. Kırk

sekiz saat sonra müthiş haber geldi: [SE3 Türk birlikleri hedeflenen

bölgeye kadar ulaştılar..] ]

(174) [SE3 [ (Türk birlikleri)KONU/KILICI/ÖZNE (hedeflenen bölgeye

kadar)ODAK/EREK/NESNE ulaştılar] ]

H Türk birlikleri Hedeflenen bölgeye kadar ulaştılar

Kişilerarası

Düzlem [GI]KONU [GJ]ODAK [YI: ulaş-(YI)] Temsilleştirme

Düzlemi BAŞARIM (x1)KILICI (x2)EREK [fi:ulaşE-(fi)] Biçim-

sözdizimsel Düzlem

[AÖi]ÖZNE [İÖi]TÜMLEÇ [ulaştılar]EÖi

Yukarıdaki örnekte ulaş- eylemi Başarım gösteren, yani devingen, belli bir sonlanma noktası olan ve denetimli bir Olay Durumunu temsilleştirmektedir. Bu örnekte ‘Türk Birlikleri’ AÖ ile gösterilen GI üyesi KILICI anlambilimsel işlevini yüklenmiş ve

OD üstünde bir denetim sağlamıştır. Yani, GI üyesi ‘hedeflenen bölgeye kada

ulaşma’ hareketinin ‘başarılmasından’ sorumludur. Bir diğer örnekte aynı eylem Değişim gösteren bir yüklemleme çerçevesinde görülmektedir:

(175) [H İ150 [SE1 Koalisyon ortağı da olsalar, partilerarası, daha doğrusu

partililerarası rekabet kendiliğinden gelişir, [T2 Ø (partiler arası rekabet)

bazen çekişme düzeyine ulaşır.] ] ]

(176) [SE1 [T2(Ø)KONU/İŞLEMLENEN/ÖZNE bazen(çekişme düzeyine)ODAK/EREK/NESNE

ulaşır] ]

H Ø (…rekabet) Çekişme düzeyine (bazen) ulaşır

Kişilerarası

Düzlem [GI]KONU [GJ]ODAK [YI: ulaş-(YI)] Temsilleştirme

Düzlemi DEĞİŞİM (x1)İŞLEMLENEN (x2)EREK [fi:ulaşE-(fi)] Biçim-

sözdizimsel Düzlem

[AÖi]ÖZNE [AÖj]NESNE [(bazen) ulaşır]EÖi

(176)’daki ulaş- eylemi devingen, belli bir sonlanma noktası olan ama denetimli olmayan bir Olay Durumunu, yani Değişim Olay Durumunu temsilleştirmektedir. Boş-artgönderimle (‘rekabet’) gösterilen GI üyesinin durumu, OD’nda açıkça belli

olmayan bir nedenden ötürü ve GI üyesinin denetimi dışında ‘çekişme düzeyine’

AÖ’yle gösterilen GJ üyesinin durumuna doğru ‘değişmiş’tir.

Buraya kadar sunduğumuz örneklerde de görüldüğü gibi aynı eylem birbirinden çok farklı Olay Durumunu temsilleştiren yüklemleme çerçevelerinde yine birbirinden çok farklı özellikteki üyelerle yer almaktadır.

Aynı eylemlerin farklı yüklemleme çerçevelerinde görülmesi yüklemleme çerçevesine ilişkin bilginin eylemden bağımsız olduğu görüşümüzü desteklemektedir. Ayrıca yüklemleme çerçevelerinin Türkçenin tarihsel gelişimi içerisinde değişikliğe uğramaması yüklemlemelere ilişkin Dağarcık’ta saklanan bilginin kaynağının kavramsal şemalar, betikler ya da çerçeveler olabileceği olasılığını düşündürmektedir. Ancak bu olasılığın desteklenebilmesi için, kavramsal şemalar, betikler ya da çerçeveleri temel alam bilişsel bir kuramla çözümleme yapılması gerekmektedir. Çalışmamızın kapsamı böyle bir araştırma için uygun olmasa da daha önceki bölümlerde Mauner ve Koenig’den (1999) aktardığımız ‘katılımcı bilgisinin sözlüksel kaynaklardan değil, kavramsal olarak kodlanmış durumsal bilgiden (dünya bilgisi) elde edildiği’ görüşü elde edilen bulgular bağlamında öne çıkmaktadır. Aynı eylemin farklı yüklemleme çerçevelerinde görülebilmesi, yüklemleme çerçevelerine eklenen sözlüksel ya da dilsel birimlerin edimbilimsel bilgi çerçevesinde seçildiğini göstermektedir. Olay Durumunun gerektirdiği üyeler, yine Olay Durumunun gerektirdiği edimbilimsel, anlambilimsel

ve biçim-sözdizimsel işlevleri yüklenerek yüklemleme çerçevelerine eklenmekte ve söz konusu OD’nu temsilleştirmektedir. Sözünü ettiğimiz edimbilimsel bilgi de uzun-erimli bilgiyi, durumsal ve bağlamsal bilgiyi kapsamaktadır. Dolayısıyla Olay Durumlarının temsilleştirilmesinde en az içerdikleri sözlükbirimler (eylem, üyeler) kadar önemli olan yüklemlemenin biçimlenmesinde durumsal bilginin kullanıldığı görüşü desteklenmiş olmaktadır.

Bizce, olay Durumlarının temsilleştirilmesine ilişkin bilginin sınırlı sayıda yüklemleme çerçevesinde saklanması, dil kullanısının DAĞARCIK’taki bilgi yükünü hafifletmekte ve işlemleme hızını da arttırmaktadır. ‘Eylemin sözlüksel temsilleştirmesinin, eylemin gösterdiği olaydaki katılımcılara karşılık gelen üyelerin sayı ve türlerini yansıttığı’ görüşünü temel alan anlambilimsel rol kuramları bir eylemin bulunabileceği hemen hemen bütün üye yapısı düzenlemelerini eylemin sözlükçedeki girdisine ekleyerek, girdinin, dolayısıyla da dil kullanıcısının zihinsel yükünü arttırmaktadırlar. Sözlükselci yaklaşımlar ise olay bilgisinin eylemlerle birlikte saklandığı sözlükçe ile bu bilginin kodlandığı sözdizim arasına bir ilişki, bir arayüz bileşeni ekleyerek kullanıcının işlemleme yükünü arttırmaktadırlar. Oysa yüklemleme çerçevelerini temel alan İşlevsel Söylem Dilbilgisi çerçevesinde önceki bölümlerde sergilediğimiz yaklaşım sınırlı sayıda yüklemleme çerçevesi (12 adet) içermektedir. Bu çalışmadaki yaklaşımımızla, bu kadar az sayıda yüklemleme çerçevesi kullanarak bir eylemin, daha genel olarak bir yükleyicinin (ad, sıfat, eylem) görünebileceği olası bütün yapılanmaları daha etkili bir biçimde belirlemiş olmaktayız.

Kuramsal çerçevede yer alan Olay Durumları sınıflandırması ve bu sınıflandırmaya göre çözümlemeler sonucunda elde edilen bulgular ve sonuçta ortaya çıkan Türkçeye özgü yüklemleme çerçeveleri anlambilimsel rol kuramları ya da sözlükselci yaklaşımlar gibi olayı temel alır gibi görünüp yüklem ya da tümce sınıflandırması yoluna gitmeden gerçekten olayları sınıflandırabilmektedir.

Son olarak, bu çalışmada kuramsal çerçeve olarak belirlediğimiz İşlevsel Söylem Dilbilgisi kapsamında yaptığımız çözümlemelerden elde edilen yüklemleme

çerçeveleri, dilin, yalnızca sözlüksel birimlerden gelen veri-çıkışlı bilgiyi değil, biliş- çıkışlı bilgiyi kullandığını daha iyi sergileyebilme olanağı sunmuştur. Dil kullanıcıları, yalnızca eylem ya da diğer sözlüksel birimlerden gelen veri-çıkışlı bilgilerden yararlanmayıp biliş-çıkışlı bilgi olan yüklemleme çerçevelerini de kullanmakta ve bu iki farklı bilgi türünü birleştirerek yüklemlemeyi, dolayısıyla da dış dünyadaki olayların bir temsilleştirmesini oluşturabilmektedirler.

Buraya kadar tartıştığımız ve yüklemlemenin biçimlenmesinde temel rolü oynayan edimbilimsel bilgiyi oluşturan durumsal bilgi dışında bağlamsal bilgi de yer almaktadır. Bağlamsal bilginin yüklemlemenin biçimlenmesindeki etkisinin ortaya çıkartılması bize ikinci araştırma sorumuz olan ‘Türkçede yüklemlemenin biçimlenmesinde edimbilim ve anlambilimle biçim-sözdizim arasındaki etkileşim nasıl kodlanmaktadır’ sorusunun yanıtını verecektir. Bu sorunun yanıtını, yani bağlamsal bilginin yüklemlemede nasıl bir etkisi olduğunu bir sonraki bölümde ele alacağız.