Ġbnürrefik Ahmet Nuri Sekizinci‟nin oyunlarında geçen araçlar tramvay, vapur, otomobil, tren, Ģimendifer, kara vapuru, motordur. En çok vapur kullanımından bahsedilirken tren yerine “kara vapur” denildiğini, yeni yeni otomobil kullanımının yaygınlaĢtığını görürüz.
Bir ulaĢım aracı olarak vapurlardan bahsedilen oyunlar: “Tecdid-i Nikah”, “Sivrisinekler”, “Münevveri‟in Hasbihali”, “Kısmet DeğilmiĢ”, “Ceza Kanunu”, “Ġpekçi Merhum”; hikayeler ise “Yalan Hepsi Yalan”dır.
Oyunlarda en çok “Moda”, “BeĢiktaĢ” ve “Kadıköy”, “Büyükada” iskelelerinden söz edilir. BeĢiktaĢ iskelesinin adı “Hayrettin Ġskelesi” olarak geçer. Kadıköy iskelesinden bahsederken ise vapurun “HaydarpaĢa Ġskelesi”nden geçtiği belirtilir. Vapurun yanında motor kullanımının da olduğunu görürüz.
Vapur iĢletmelerinin tarihi II.Mahmut dönemine kadar gider. 1872‟de “Swift” adlı buharlı gemiyi almıĢtır. Buna “buğ gemisi” adı verilmiĢtir.1844‟te Fevaid-i Osmaniye, 1850‟de ġirket-i Hayriye kuruldu. 1869‟da ġirket-i Hayriye‟nin ilk arabalı vapurları kullanılmaya baĢlandı ve bunun üzerine eski kayıkçılar protestolara baĢlayıp vapuru taĢladılar. 1870‟te Ġdare-i Aziziye, 1878‟de Ġdare-i Mahsusa, 1910‟da Osmanlı Seyr-i Sefain Ġdaresi, 1925‟te Seyr- i Sefain Müdiriyet-i Umummiyesi, 1933‟te ise devlet Denizyolları ĠĢletmesi kuruldu. Bir özel kurum olan ġirket-i Hayriye 1945 yılında Denizyolları ĠĢletmesine bağlandı (Sezer, Özyalçıner, 2005: 172). Özellikle oyunlarda memurlara yapılan “buğday bedeli zammı”nın yanında ġirket-i Hayriye biletlerine yapılan yüksek zamlardan bahsedilerek sosyal bir eleĢtiri de yapılmıĢ olur.
59
Tren, ekspres, marĢandiz, Ģimendifer, kara treni, tramvay gibi raylı ulaĢım araçlarından bahseden oyunlar: “Asrî Hülyalar”, “Ceza Kanunu”, “Eski Âdetler”, “Himmet‟in Oğlu”, “Hisse-i ġaiya”, “Ġki AteĢ Arasında”, “Kısmet DeğilmiĢ”, “Yeni Dünya”, “Kara Haber” ve hikâyelerden ise “AyĢe”dir. Ġstanbul‟da tren 1875 yılında Ġstanbul-Edirne hattında baĢlamıĢtır. 1906‟da ise HaydarpaĢa-Pendik demiryolu yaptırılmıĢtır (Sezer, Özyalçıner, 2005: 176).
Tren garı olarak HaydarpaĢa, EskiĢehir, Ġzmit‟teki garların isimleri geçer. Dönemde yaĢanan Ģimendifer kazalarına da oyunlarda yer verilmiĢtir. “Ġki AteĢ Arasında” adlı oyunda kahraman Sadık Bey sevgilisine trene bindiğini söylemez. Bunun sebebi ise son zamanlarda sıklaĢan Ģimendifer kazaları yüzünden onu meraklandırmak istememesidir.
Trene “Kara Vapuru” denmesi ise “Himmet‟in Oğlu oyununda karĢımıza çıkar. Himmet, “EskiĢehir burnumuzun dibinde, kara vapuruyla bir hamlede Ankara‟ya gider, iĢ bulur olur mu (Baraz, 2001, Cilt2: 137)?” der.
“Ceza Kanunu” oyununda Ģehirlerarası yolculuk için kara yolu tercih edilir Anberî foyası ortaya çıkmasın diye Ġstanbul‟dan biran önce kaçmaya çalıĢırken trenle ilk önce EskiĢehir‟e oradan da Ġzmit‟e geçmeyi planlar.
ġimendifer, “Asrî Hülyalar” oyununda zamanı tanımlamak için bir benzetme unsuru olarak kullanılır. Mektebi bitireli altı ay olduğunu arkadaĢlarına belirten Seniha bu sürenin hızını, “Ģimendifer sür‟atiyle geçiyor” diyerek anlatırken Cahide lafa girerek “Yani ekspres, marĢandiz değil. Hele HaydarpaĢa‟dan Erenköyü‟ne son postayı yaparken yokuĢlarda duraklayan trene hiç benzemez (Baraz, 2001, Cilt1: 181).” der. Burada trenin yavaĢ gitmesine yapılan bir alay da söz konusudur.
Tramvayda dönemle bağlantılı olarak oyunlarda geçen bir ulaĢım aracıdır. Tramvaydan “Kara Haber”, “Yeni Dünya” oyunlarında ve “AyĢe” öyküsünde bahsedilir. 1928‟de yazılmıĢ “AyĢe” hikâyesinde Ġstanbul‟da kıĢın kardan yolların kapandığı tramvayların iĢlemediğinden bahsedilir. Ġstanbul‟da ilk tramvay Konstantin Karopano Efendi‟nin kurduğu Ģirket aracılığıyla 1869‟da açılmıĢtır. Ġlk hat Azapkapı-Galata-Tophane-BeĢiktaĢ arasındadır. Bu ilk tramvaylar elbette ki atlı tramvaylardır. Hatlar; Karaköy-Tophane-BeĢiktaĢ-
60
Ortaköy-Bebek, Eminönü-Divanyolu-Beyazıt-Aksaray ve Aksaray-Samatya- Yedikule arasındadır. Ġlk elektrikli tramvay ise Galata‟da 1914 yılında açılmıĢtır. Bu elektrikli tramvaylar 1939 yılında devlete yani ĠETT‟ye (Ġstanbul Elektrik, Tramvay, Tünel Genel Müdürlüğüne) verilmiĢtir. Anadolu yakasında ise ilk hat Üsküdar-Kadıköy arasındadır (Sezer, Özyalçıner, 2005:173-174).
Kara ulaĢım araçlarından otomobil kullanımı ise; “Fırtınadan Sonra”, “Hisse-i ġaiya”, “Kara Haber”, “Olağan ġey”, “Sınıf ArkadaĢı” adlı oyunlarda geçer. Otomobil kullanımı 1920‟li yıllarda maddi olarak bir statü göstergesidir. “Fırtınadan Sonra” oyununda Nâil boĢanacağı karısına onu nasıl annesinin evinden otomobille aldıysa yine aynı Ģekilde götüreceğinden bahsederken Fâkihe ise buna Ģu Ģekilde karĢılık verir: “TeĢekkür ederim. Zahmet buyurmayınız. Annemin beni otomobil ile götürecek kadar kesesinde parası vardır (Baraz, 2001, Cilt2: 24).” Fakat “Kara Haber” oyununda kapıcının dahi arabası olduğundan bahsedilir. Oyunlarda geçen araba kelimesiyle ise otomobilden farklı olarak at arabası kastedilmektedir. At arabaları da zamanında birkaç farklı isimle anılmıĢtır: lando, fayton, kupa, hinto gibi.
HaberleĢme unsuru olarak oyunlarda mektup, telefon, telgraf kullanılır. HaberleĢme unsurlarının en yoğun olarak kullanıldığı oyunlar: “Fırtınadan Sonra”, “Zül‟l-Karneyn”, “Ġki AteĢ Arasında”, “Madde-i Asliye”, “Sivrisinekler”, “Sınıf ArkadaĢları”, “Üç Misli”; hikâyeler ise “Yalan Hepsi Yalan”, “Ana ile Kız Arasında”, “Kadınları Sigorta Eden Ġdarehane”, “Üç Misli”dir. Telefon 1881‟de Ġstanbul‟a gelmiĢ fakat santralin kurulması MeĢrutiyet ilanına kadar olmamıĢtır. II.Abdülhamit telefon kullanımından korkmuĢ ve yasaklamıĢtır.Kilyos hattı dıĢında bütün telefon hatlarını toplatmıĢtır. MeĢrutiyetle birlikte telefon kullanımı baĢlamıĢ, ilk santral Büyük Postane adıyla 1909‟da Ġstanbul‟da kurulmuĢtur (Emiroğlu, 2017: 517-519).
1920‟lerde geçen “Madde-i Asliye” adlı oyunda telefon ederken santrale bağlanıldığını görüyoruz.
“ZEVC: Gideceğim. Yalnız bir istirhamım var. Müsâade ederseniz bir yere telefon edeceğim.
61 ZEVCE: Ediniz.
ZEVC: (Telefona) Alo! Kadıköy çift sıfır… Alo! Neresi efendim? Ruhsar Hanımefendi oralarda mı? Siz misiniz? Bonjur! TeĢekkür ederim… (BARAZ,2001,Cilt2:480)”
Mektup, genellikle âĢıklar arasında bir iletiĢim aracı olarak kullanılır. Çekmecelerde saklanan, aracılarla ulaĢtırılan, ayrılınca iade edilen, aldatılan eĢlerin bulduğu mektuplar üzerinden oyunlarda mektup kullanılır. Telgraf ise sadece “Yalan Hepsi Yalan” hikâyesinde geçer.
2.3. ĠNANÇ VE ADAB-I MUAġERET