Turizm Şokları 49

Turizm sektörü ekonomide birçok sektörle iç içe olmasından dolayı çok kırılgan bir yapıya sahiptir. Turizm sektörünü etkileyen birçok etken vardır. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi turizm sektörünü güvenlik olayları, salgın hastalıklar, iç karışıklıklar, yönetim istikrarsızlıkları, diğer ülkelerle olan siyasi durum, doğal afetler gibi çok sayıda gerçekleşen olaylardan etkilenmektedir (Bozkurt ve Bahar, 2015: 30). Turizm sektöründe gerçekleşen şoklar ikiye ayrılmaktadır. Bunlardan bir tanesi turizm talep şokları diğeri ise turizm döviz kuru şoklarıdır.

2.1.5.1. Turizm Döviz Kuru Şokları

Döviz, yabancı ülke paralarına veya uluslararası ödemelerde kullanılan tüm ödeme araçlarına denilmektedir. Bir ülke parasının diğer bir ülke parasına dönüştürülmesine ise döviz işlemleri denilmektedir (Kılıçarslan, 2016: 3). Diğer bir ifadeyle, döviz alım-satımın yapıldığı, ulusal paraların birbirine çevrildiği piyasalara döviz piyasası denilmektedir. Döviz alıcı ve satıcılarının karşılaşmış olduğu bu piyasalarda fiyat oluşmaktadır. Bu oluşan döviz fiyatına ise döviz kuru denilmektedir. Döviz kurları nominal döviz kuru ve reel döviz kuru olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Nominal döviz kuru, bir birim ulusal paranın yabancı para birimi cinsinden, ya da bir birim yabancı paranın ulusal para cinsinden ifade edilmesidir. Ayrıca nominal döviz kuru ülke vatandaşlarının günlük hayatta kullanmış oldukları döviz olmaktadır. Reel döviz kuru yabancı ülkelerde üretilen malların yurtiçinde üretilen mallar cinsinden göreli fiyatını yansıtan ve uluslararası rekabeti ölçmek için yaygın bir şekilde kullanılan göstergelerden birisidir (Hacıevliyagil, 2015: 10).

Reel döviz kuru, iki ülke arasındaki malların göreceli fiyatlarıdır. Bir diğer ifadeyle, reel döviz kuru bir ülkenin mallarının nispi fiyatıdır. Reel döviz kuruna bazen

ticaret hadleri de denilmektedir (Parasız, 2006: 265).

Döviz kuru, döviz arzı ve döviz talebinin kesiştiği serbest piyasada oluşmaktadır. Yalnız bu serbest piyasa tüm ülkeler için mevcut olmamaktadır. Gelişmekte ve daha gelişmiş ülkelerde devlet döviz piyasasına müdahale etmektedir. Devletin döviz kuruna yapmış olduğu müdahale sonucunda iki türlü döviz piyasa oluşmaktadır. Bunlardan ilki sabit kur sistemi diğeri ise esnek kur sistemidir (Dinler, 2011: 273).

Sabit döviz kuru, Merkez Bankasının önceden belirlemiş olduğu döviz kuruyla yabancı ülke paralarının alınıp satıldığı kur sistemidir. Arz ve talep durumuna göre döviz kurunun değişmesine izin verilmemektedir. Sabit döviz kuru sisteminde Merkez Bankası piyasa müdahale etmektedir. Döviz aşırı talep olduğunda döviz kuru yükseleceği için döviz satarak, döviz arzı fazla olduğunda ise döviz kuru düşeceği için döviz satın alarak ilan etmiş olduğu döviz kuru seviyesine getirecektir (Berber ve Bocutoğlu, 2013: 250).

Esnek döviz kuru Sistemi, esnek döviz kuru sisteminde döviz kuru piyasadaki arz ve talebe göre şekillenmektedir. Merkez Bankası sabit döviz kurunda olduğu gibi esnek döviz kurunda piyasaya müdahale edemez. Esnek döviz kuru sistemi aslında ikiye ayırabiliriz. Bunlar; Temiz Döviz Kuru Sistemi ve Kirli Döviz Kuru Sistemidir. Temiz Döviz Kuru sisteminde Merkez Bankası müdahalesi kesinlikle olamaz. Kirli döviz kuru sisteminde Merkez Bankası piyasaya azda olsa müdahalede bulunabilir (Berber ve Bocutoğlu, 2013: 250).

Dünya ekonomisinin küreselleşmesiyle birlikte ekonomik entegrasyon süreci hız kazanmıştır. Bunun sonucu olarak yaşanan ekonomik krizler bu entegrasyonun içinde yer alan ekonomileri etkilemektedir. Hizmet sektörünün en önemli alt sektörlerinden olan turizm sektörü yaşanan krizlerden çok çabuk etkilenmektedir. Bu ekonomik krizlerin sonucu da en çok ödemeler dengesi ve döviz kurları üzerine olmaktadır (Öncel, İnal ve Torusdağ, 2016: 127). Döviz kurunun yaratmış olduğu sonuçlardan en çok turizm sektörü ve ihracat etkilenmektedir. Turizm sektörünün en önemli özelliklerinin başında gelir yaratıcı etkisi ve döviz getiri etkisi olmasıdır. Turizm sektöründe işlemlerin birçoğu dövize dayalı olmasından dolayı döviz kurunun değişim içinde olması turizm sektörünü etkilemektedir (Uğuz ve Toptaş, 2011: 2). Döviz kurunun enflasyon farkından yüksek olması yabancı turistlerin tatil bölgesi seçimini olumlu yönde etkilemektedir. Çünkü yüksek döviz kuru turistlere daha fazla tatil yapma, daha fazla ürün satın alma, lüks tüketime yönelme ve gibi imkânlar sunmaktadır. Bu yüzden turistlerin tatil bölgesi seçimi yaparken, gideceği bölgenin döviz kurunun mevcut yapısını incelemektedir.

2.1.5.2. Turizm Talep Şokları

Turizm talebi, “yeterli satın alma gücüne ve boş zamana sahip insanların

turistik mal ve hizmetlerden belirli bir piyasada, belirli bir fiyata ya da bedelsiz olarak rasyonel ve irrasyonel nedenlerle belirli bir dönemde satın almaya veya yararlanmaya karar verdikleri miktardır” (Çelik, 2014: 35).

Turizm sektörünün özellikle son yıllarda daha da fazla gelişmesiyle birlikte önemi de artmaktadır. Bireylerin gelirlerinde meydana gelen artış, çalışan personellerin kullanmış oldukları yıllık izin günlerindeki artış, haftalık çalışma gün

sayısındaki azalış, turizm faaliyetine katılması için yapılan teşviklerin sayısındaki artış turizm sektörüne olan talebi artırmaktadır. Turizm sektörüne olan talep, turizm sektörünü içerisinde yer alan havayolu şirketleri, tur operatörleri, yiyecek-içecek işletmeleri, konaklama işletmeleri gibi birçok bağlantılı sektörlere olan talebi de etkilemektedir (Koçtepe, 2019: 47).

Turizm sektörünü tüm yıl hizmet veren sektör olmasına rağmen belirli ay ve dönemlerde turizm sektörüne olan talep artmaktadır. Bu durum turizm sektörünün mevsimlik özelliğini yansıtmaktadır. Turizm sektörüne etki eden temel faktörlerin en önemlilerinden bir tanesi turizm mevsimlik dalgalanma özelliğidir. Özelikle deniz, kum ve güneş turistlerin daha çok tercihini yaptığı turizm arzını oluşturmaktadır. Bu nedenle turizm bölgesinin mevsim özellikleri turizm talebini etkilemektedir (Ünlüönen, Kara ve Tokmak, 2008: 314). Turizm talebini yalnızca mevsimsel özellikler değil aynı zamanda turizm sektörüne katılacak bireylerin zevk ve tercihleri, bireylerin gelir düzeyleri, turizm sektörüne olan ulaşım, turistik ürünlerinin fiyatı, eğitim, boş zaman, iki ülke arasındaki siyasi ilişkiler gibi birçok sebep turizm talebini etkilemektedir (Aliyev, 2014: 51).

“Ekonominin işleyiş sürecinde, tüketici veya yatırımcı gibi karar birimlerinin davranışlarında ve beklentilerinde meydana gelen değişmelerle, kamu ve/veya para otoritelerinin ekonomi politikaları dışında gerçekleştirdiği uygulamalar toplam talep şokları olarak adlandırılmaktadır (Tanrıöver, 2008: 31).

Gelir oluşturan, yatırımların artmasına katkı sağlayan ve yatırımların artmasıyla iş hacminin gelişmesine katkıda bulunan, sosyal ve kültürel hayatı etkileyen ve toplum olarak yaşamamıza yardımcı olan turizm sektörü tüm ülkeler için büyük bir öneme sahiptir (Uğuz ve Toptaş, 2011: 3). Turizm sektörü diğer sektörlere oranla ekonomik krizlerden daha çok etkilenen sektörlerin başında yer almaktadır. Bu bağlamda turizm sektörü diğer sektörlere oranla bir takım şoklardan daha çabuk etkilenmektedir. Turizm sektörünü etkileyecek olan şoklar, terör ve güvenlik sorunları, politik istikrarsızlık, siyasi kargaşalar, iç savaşlar ve savaşlar, doğal afetler, salgın hastalıklar ve döviz kurunda yaşanan değişmelerdir. Saymış olduğumuz şokların sonucunda ise turizme olan talep olumsuz yönde etkilenmektedir. Turizm sektörüne olan talebin düşmesi ülke ekonomisinin gelir kaybına, tüketimin azalmasına, milli

gelirin düşmesine, turizm sektörüne yapılan yatırımların geri dönüş süresinin daha da uzamasına, turizme bağlı sektörlerde üretimin azalmasına ve ayrıca çarpan etkisiyle diğer sektörlerde de daralmaya neden olmaktadır (Bozkurt ve Bahar, 2015: 30).

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TURİZM ŞOKLARININ EKONOMETRİK ANALİZİ

Tezin bu bölümünde, turizmin temel değişkenleri üzerinden şokları araştıran çeşitli çalışmalar, Literatür başlığında sıralanmıştır. Tezde kullanılan değişkenlere ait bilgiler Veri Seti başlığında, söz konusu değişkenlerin şok bağlamında birim kök testleri ile araştırılmasında kullanılan ekonometrik yaklaşımlar, Yöntem başlığında açıklanmıştır. Bulgular başlığında ise birim kök testlerinden elde edilen test sonuçları yer almaktadır.