Tunceli (Dersim)

“Dersim olarak bilinen yer aslında bugünkü Tunceli'yi değil, o yörenin adını belirlemektedir. Doğuda Bitlis ,Güneyde Harput, Batıda Sivas, Kuzeyde Erzincan’a kadar bölgenin adı tarihte Dersim olarak bilinir. Bugünkü Tunceli merkezinin eski isimleri ise Mamiki, Mameki (Kırmançça: Mamekiye) ve Kalan ( Kırmançça: Qalan) idi. Dersim, tarih boyunca pek çok uygarlığın yaşadığı ve hüküm sürdüğü bir yöredir. Dersim kelimesinin menşei hakkında bir görüş birliği yoktur. Dersim kelimesi Farsça DER-kapı, SİM- gümüş ‘Gümüş Kapı’ anlamına gelmektedir.”88

Yöreye Dersim isminin verilmesi konusunda tarihçiler arasında görüş ayrılığı mevcuttur.89

88_{Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, Ani Matbaası, Halep,1952, s.}

1;Bilal Aksoy, Tarihsel Değişim Sürecinde Tunceli, Yorum Yayınları, 1983, s. 24.

Yörede var olan zengin maden yataklarından dolayı bu isim verilmiştir.90 _{Diğer bir görüşe göre Milattan}

yaklaşık altı yüz yıl önce Yunanlı coğrafyacı ve tarihçiler yöreye hakim olan Pers kralı Dara “Darius’’un isminden dolayı “Daranis’’ ismini vermişlerdir.91 _{Bazı kaynaklarda “Daranalis” ve}

“Daranisse” olarak ifade edilmiştir.92 _{Yine Dara’nın}

Bisitun Kitabelerinde bu bölgeye ‘Zuza’ denilmekte iken Daranis’in zamanla Dersim’e dönüştüğünü savunanlar da vardır.93 _{Diğer bir görüşe göre ise bu}

yöreye yerleşen Dirsimli veya Disimli olarak bilinen aşiretler nedeniyle yöreye, coğrafi isim olarak Dersim denilmiştir.94 _{Bazı tarihçiler Dirsimli}

–Disimli aşiretinin yaşadığı yerleşim yerlerini tanımlarken genellikle Dersim yöresini bu aşiretin yerleşim bölgesi olarak zikretmektedir.95 Dersim yöresinin en köklü bilinen aşiretlerinden

90_{Ali Kaya, Başlangıçtan Günümüze Dersim Tarihi, Can Yayınları, İstanbul}

1999,s.15; Şükrü Aslan, Herkesin Bildiği Sır Dersim, İletişim Yayınları, İstanbul, 2010, s. 18.

91_{Kaya, a.g.e.15.} 92_{Aksoy, a.g.e. 23.} 93_{Dersimi, a.g.e. 1.}

94_{Necmi Günel, Dersim İsyanı, Paraf Yayınları, İstanbul, 2010, s. 16.} 95_{Cevdet Türkay, Osmanlı İmparatorluğunda Aşiret, Oymak ve Cemaatler,}

Dersimliler (Dersimalı) ile Seyit Hasananlılardır. Bir rivayette Dersimli ve Hasananlı aşiretlerinin Malatya bölgesinden göç ederek Dersim

Çemişgezek civarına yerleştikleri

savunulmaktadır.96 Dersimliler aşiretinin Seyit Hasananlılardan önce gelerek yöreye yerleşmesi ve coğrafi olarak Dersim isminin kullanılması bu kanıyı daha güçlü kılmaktadır.97

Tunceli, Çemişgezek Sakyol (eski adı Pulur) köyünde yapılan kazı çalışmalarında ortaya çıkan bulgulara göre yörede ilk yerleşimin M.Ö. VII. binlere kadar uzandığı görüşü yaygındır.98 _M.Ö.

2200 yıllarında Hurrilerin, bölgede yaşadıkları varsayılmaktadır.99 _{M.Ö. 1200 yıllarında}

Hititlerin,100 _{daha sonra Urartuların yörede hakim}

oldukları bilinmektedir.101 Urartular döneminden kalma olarak bilinen Pertek, Mazgirt ve Bağin

96_{Cihangir Gündoğdu-Vural Genç, Dersim’de Osmanlı Siyaseti, Kitap}

Yayınevi, İstanbul, 2013, s. 25.

97_{Kalman, age. s. 14.}

98_{Aksoy, a.g.e. 31; Ömer Kemal Ağar, Tunceli-Dersim Coğrafyası, Türkiye}

Basımevi, İstanbul, 1940, s. 23.

99_{Aslan, 19.}

100_{Metin Tuncel, Tunceli, DIA, İstanbul, 2012, XXXXI, 378-380.} 101_{Aslan, a.g.e. 19.}

Kalelerinin sağlam kalıntıları taş işçiliği sayesinde bugün hala görülmektedir.102 _{Mazgirt ilçe sınırları}

içinde kalan Bağın Kale kitabelerinde Urartu izleri görülmektedir.103 Yine M.Ö. 810-786 yıllarında Urartuların Khuzana’yı işgal ettikleri bilinmektedir ki Gürdal Aksoy tarafından bu adı geçen yerin Osmanlı Devleti son dönemlerinde Dersim’in sancak merkezliğini yapan bugünkü Hozat ilçesi olduğu iddia edilmektedir.104 _{M.Ö. 640 yıllarında}

kısa süre Asur krallığının egemenlik alanında fakat sınırda kalan bir bölge olarak zikredilmektedir.105

M.Ö. 700 civarında doğudan bir çok kavim bölgeye göç eder. Kimerler, İskitler bölgeye gelirler.106

Büyük Dikran döneminde kuzeyden etkin bir şelide gelen Ermeniler yörede yönetime hakim olmuşlardır.107

102_{Aslan, a.g.e. 18.}

103_{Aksoy, a.g.e. 59.}

104_{Gürdal, Aksoy, Anadolu Alevîliğinden Dersim’e, Dipnot Yayınları,}

Ankara, 2009, s. 62.

105_{Aksoy, G,a.g.e. 61.} 106_{Aslan, a.g.e. 19.} 107_{Aslan, a.g.e. 19 .}

M.Ö. 600 yıllarından itibaren doğudan gelen Medler Kızılırmak’a kadar bölgeyi istila eder.108

Dersim’in dağlık vadiler arasında ziraate elverişli alanlarına yerleşen Medler sahip oldukları Zerdüşt inançlarını yörede var olan tüm toplumlara intikal ettirmişler ve bugün bazı uygulamalar halkın arasında canlılığını sürdürmektedir.109 _{Medler aynı}

zamanda tarihde Pers İmpratorluğu’nu kuran Perslerin atası kabul edilmektedir.110

M.Ö. 322 gibi Tunceli’nin bugünkü Mazgirt ilçesine bağlı Akpazar kasabası merkez olmak üzere yöreye hakim olan Makedonyalıların etkisi alanında

kaldığı bilinmektedir.111

Bölgede M.Ö. 17 ve M.S. 200 yıllarında Romalılar ve kısa bir süre ise Partların, etkin olduğu bilinmektedir. Ermenistan kralı Arsaces ölünce iki oğlundan biri Roma’dan yardım isteyerek yöreye hakim olmak ister. Diğer oğlu ise Sasanilere sığınır ve onların himayesinde bazı şehirlere hakim

108_{Aslan, a.g.e. 19.}

109_{Aksoy, G,a.g.e. 67.} 110_{Aslan, a.g.e. 19.}

olur.112 _{200-639 yılları arasında Doğu Roma}

İmparatorluğu ve Sasaniler arasında çok net bir sınır olmadığından bölge uzun süre Ermeni prenslerinin kontrolünde kalmıştır.113

Roma İmparatorluğu’nun IV. yüzyıl sonlarında ikiye bölünmesinden sonra 532 yıllarında Bizans İmparatorluğu ile Sasani Devleti arasında yapılan bir anlaşmaya göre Fırat Irmağı’nın batısında kalan topraklar Bizans İmparatorluğu’na kalır. Fırat Irmağı’nın doğusunda kalan Dersim ve Elazığ Sasani Devleti’nde kalmıştır.114 _Dersim’in

dağlık yapısı ve ulaşım zorlukları nedeniyle hiçbir devlet yöreye tam hakim olamamıştır. Sasaniler de bölgede mutlak bir hakimiyet kuramamışlardır. Çünkü bölgenin arazi yapısı dış egemenliklere hep engel olmuş ve genellikle yarı müstakil otonom bölge olarak değişik devirlerde değişik devletlerin himayesinde aşiret yapısı içinde kalmıştır.115

112_{Aksoy, G. a.g.e. 67.}

113_{Aksoy, G. a.g.e. 68.} 114_{Aksoy,G. a.g.e. 68.}

Bölgeye milattan önce kuzeyden gelen Ermeni Paulisyenler (Pavlikonlar) diğer devletlerin işgaline karşın bölgenin zor coğrafi şartları nedeniyle hep birer otonom idare olarak kalmışlardır.116 Gürdal Aksoy, Hozat ilçesinde Balikan köyü yakınındaki aynı adı taşıyan dağ ismi ve Mazgirt ilçe sınırlarında bulunan Bağın kaplıca isminin Ermenice “Palin’’ den geldiğini ve yörede çok fazla Ermenice yer adlarının olması nedeniyle Dersim’in en eski yerleşimcilerinin Ermenilerin atası kabul edilen Pavlikonlar (Mirakyanlar)117

olduğu görüşünü savunmaktadır.118 _{Aynı zamanda}

Dersim, eski kuzey batı Ermenistan’ın bir parçası olduğu ve antik dönemden beri bu yörede Ermenilerin yaşadığını ifade etmektedir.119

Yöre halkı 639-972 yıllarında Arapların (Abbasiler) egemenliği altında yaşamıştır. Fakat o dönemde çok etkin kültür etkileşimi ve değişimi

116_{Aksoy, G. a.g.e. 69.}

117_{Antranik, Yeritsyan, Dersim Seyahatname, çev. Payline Tomasyan, Aras}

Yayınları, İstanbul, 2012, s. 131.

118_{Gürdal Aksoy, Dersim Alevîlik Ermenilik, Kürtlük, Dipnot Yayınları,}

Ankara, 2012, s. 273.

olduğuna dair tarihsel bir bilgi bugün elimizde yoktur. Çünkü yörede Arap ve Abbasi kültür izlerine rastlanmamaktadır.

Türk boylarının Horasan’dan Anadolu’ya gelmeleri Malazgirt’ten önce Abbasi halifelerinin teşvikiyle 756/760 yıllarında olduğunu bir çok tarihçi rivayet etmiştir.120 _{Malazgirt’ten önce}

Anadolu’ya Bulgar, Peçenek ve Kumanlar gelmişlerdir. Dersim yöresinde Bulgar ve Kuman Türk gruplarının izleri vardır. Bunlar Tunceli Karsan aşireti, Çopakçur ve Çemişgezek’teki yer adlarının bazılarının Bulgar ve Kuman Türklerinin şahıs ve yer adları olduğu savunulmaktadır.121

Bugün Tunceli’de dağ, dere ve çoğu aşiret isimleri Türkçe kökenlidir. Bu isimlerin bazıları Kızılkale, Ulukale, Kurupınar, Kızıldağ, Buyurbaba, Kırıklar, Köseoğlu gibi yer isimleri; Gülperi, Gülabi, Doğan, Tursun, İnci, Tosun gibi kişi isimleri; Laçinuşağı, Kırganlı, Balabanlı,

120_{Mehmet Zülfü Yolga, Dersim Tarihi, Türk Kültürünü Araştırma ve}

Tanıtma Vakfı Yayınları, Ankara, 1994, s. 18.

Keçel, Koçuşağı ve Çarıklı gibi aşiret isimleri Türkçe kökenlidir.122

Tunceli’li araştırmacı Ali Kaya, Deylemliler ile Dersim arasında bir bağ olduğunu savunmaktadır.123 Dersimli halkı Kuzey Horasan, Mazdaran, Gilan, Rest, Ramsar, Teberistan ve Hazar Denizi arasında kalan bölge olan Deylem taraflarından MS 700- 1258 yılları arası yöreye gelmişler, yerli halklarla kaynaşmışlardır. Bugün Dersim’de 120 aşiret ve boydan oluşan halk topluluğu vardır.124 _{En iyimser ifade ile en az 39 ana}

aşiret olduğu ifade edilmektedir.125 _{Dersim MS 904-}

1071 arası dönemde Bizans ve Araplar arasında sürekli idari açıdan el değiştirmiştir.126

Dersim bölgesi 1071 Malazgirt Meydan Muharebesi’nden sonra Anadolu’da Türklerin egemenliğinin hızla yayıldığı dönemde 1087 yılında kesin olarak Türklerin egemenliği altına girmiştir.

122_{Yolga, a.g.e. 95; Ağar, a.g.e. 25.}

123_{Ali Kaya, Deylem’den Dersim’e, Can Yayınları, İstanbul, 2001, s. 31.} 124_{Kaya, a.g.e. 31.}

125_{Şükrü Aslan, Herkesin Bildiği Sır Dersim, İletişim Yayınları, İstanbul,}

2010, s. 40.

Malazgirt Savaşı’ndan sonrada yöreye Türk-İslam göçleri devam etmiştir. Alparslan’ın vefatından sonra oğulları arasında çıkan anlaşmazlıklarda Melikşah’ın yanında yer alan Müslim b. Kureyş ve Bahaüddevle Mansur b. Dubeys’e Melikşah’ın bazı bölgeleri ikta olarak verdiği ifade edilmektedir.127

Tunceli’de var olan Baba Mansur ve Kureyşan aşiretlerin bu dönemde yöreye geldiği kanaati yaygındır. Çünkü bugün bile bu aşiretler atalarının yöreye Horasan’dan İran üzerinden geldiklerini söylemektedirler.128 _{Yöre 1087}

yılından itibaren 1252 yılına kadar beylikler döneminde, Mengücekler Beyliği Dersim’in ekseri bölgelerinde hakim durumdaydı.129 _Moğolların

1243 Kösedağ Savaşı’nı kazanmasından sonra Anadolu’ya doğudan gelen bazı obalar sarp Dersim dağlarına sığınır. Bir rivayette Cellaleddin Harzemşah Tunceli Pertek civarına gelir.130

Moğollar Dersim’in kuzeyinden Erzincan,

127_{Aksoy, a.g.e. 117.}

128_{Hüseyin Erdoğan, Pertek-Yeniköy, 1934, İlkokul, Dede.} 129_{Aksoy, a.g.e. 122.}

güneyinden Malatya illerine akın etmişlerdir.131

Timur’ un akınlarından sonra Horasan civarından gelip Dersim’e yerleşenler olmuştur.132 _1402-1473

yılları arası Dersim’de Osmanlı Devleti hâkimiyetini göremiyoruz.133 Akkoyunlular, on dördüncü asrın sonlarında Ovacık ve Nazımiye (Kızılkilise) Dereova köyü bölgelerine yerleşmişlerdir.134 _{Bu yıllarda Akkoyunlu Devleti}

hakim oluncaya kadar beylikler arasında hakimiyet kavgaları olmuştur. Akkoyunlular yörede idareyi sağladığı zaman Osmanlı için bir tehdit olmaya başlayınca Fatih Sultan Mehmet 1473’ te doğu seferi başlatmış, Akkoyunlu Devleti padişahı Uzun Hasan muharebede yenilince Akkoyunlu Devleti dağılmıştır. Bu hadiseden sonra Dersim de Akkoyunlulara biat eden ve destek veren aşiretler Pülümür ve Ovacık’ın ücra yerlerine çekilmişlerdir135

131_{Aksoy, a.g.e. 134; Yolga, a.g.e. 48 .}

132_{Yolga, a.g.e. 47; Doğan Doğan, Dersim Olayı ve Dersim’in Türklüğü}

Üzerine, Analiz Yayınları, İstanbul, 2012, s. 71.

133_{Akgül, a.g.e. 15.} 134_{Yolga, a.g.e. 47.} 135 _{Akgül, a.g.e. 15.}

Yavuz Sultan Selim döneminde 1515 yılında Dersim yöresi artık Osmanlıların egemenliği altına girmiştir. XVI. Yüzyıla kadar Dersim’de bir çok Türkmen aşiretleri Yıva, Ağaçeri, Çepni, Çavundur, Döğer, Bozoklu ve Bozulus başta olmak üzere yörede iskan tutmuşlardır.136 _{Yavuz Selim}

Döneminde Dersim, Çemişgezek Sancağı adı altında yurtluk-ocaklık adı ile Osmanlı Devleti idaresine bağlanır ve Çemişgezek beylerine verilir.137 _{Osmanlı Devleti 1518 tarihli tahrir}

defterinde Diyarbakır Beylerbeyliği’ne bağlı on iki sancak arasında Çemişgezek sancağı da zikredilmektedir. Aynı zamanda Çemişgezek sancağına bağlı 19 nahiyeden bahsedilmektedir. Bu adı geçen tahrir defterinde Dersim adı geçmemektedir.138 Yavuz döneminde Pertek- Sağman Kalesi yapılmış ve uzun süre bölge Çemişgezek ile beraber ehli sünnet geleneğinden gelen beyler tarafından idare edilmiştir. Diyarbakır

136_{Akgül, a.g.e. 16.}

137_{Gündoğdu, a.g.e. 23.} 138_{Aksoy, G. a.g.e. 71.}

Beylerbeyliği’ne ait 1540 tarihli belgede 15 sancak ve 11 ocaklık belirtilmiş fakat ocaklıklar arasında Pertek ve Mazgirt sayılmış olmasına rağmen Çemişgezek sancak olarak sayılmamıştır.139

Osmanlı Devleti’nin 1568-1574 yıllarında yapılan bir düzenleme ile Çekmişgezek, Sağman, Mazgirt ve Pertek livaları Erzurum vilayetine bağlanmıştır.140 _{Nihayet Osmanlı Devleti}

yönetiminde 1847 yılında, Hozat merkez olmak üzere Dersim Livası adıyla sancak yapılarak Erzurum’a bağlanmıştır.141 _{1879 yılında Dersim}

adıyla Hozat merkez olmak üzere ayrı bir vilayet yapılmıştır.142 _{1886 yılında mutasarrıflığa indirilmiş}

ve 1888 yılında Hozat merkez olarak Ovacık, Çemişgezek, Mazgirt, Pertek, Kuzican, Kızılkilise ve Pah kasabalarıyla Mamuratü’l Aziz (Harput) vilayetine bağlı bir sancak yapılmıştır.143

139_{Aksoy, G. a.g.e. 72.}

140_{Aksoy, G. a.g.e. 72; Yolga, a.g.e. 73.} 141_{Akgül, a.g.e. 16.}

142_{Akgül, a.g.e. 17.} 143_{Akgül, a.g.e. 17.}

Dersim adı Cumhuriyetin ilanından sonra 25 Aralık 1935 tarihinde çıkarılan 2884 sayılı Tunceli Vilayeti'nin İdaresi Hakkında Kanun ile değiştirilmiştir. 1935’ de geciçi olarak il merkezi Elazığ yapılmıştır. Elazığ’ın Nazimiye, Hozat, Mazgirt, Pertek, Ovacık, Çemişgezek ilçeleri ve Erzincan’ın Pülümür ilçesi ile yeni Tunceli vilayeti oluşturulmuştur. Kalan kasabasının merkezi olan Mamiki köyü yeni il olan Tunceli ilinin merkezi yapılmıştır. Mamiki ile eski bir köy olan Siğenk Tunceli'nin birer mahallesi haline getirilmiştir.144

Aralık 1946 tarihinde Tunceli İl merkezi, eskiden Kalan Kasabası olarak bilinen şu andaki yere nakledilmiştir.