Transfer Fiyatlamasının Amaçları

Şirketler tarafından transfer fiyatları pek çok amaçla kullanılabilmektedir. Bu durum yapılan araştırmalarda da görülmüştür. Şirketleri bu konuda güdüleyen temel motivasyon aracı vergidir. Vergiden kaçınmak, transfer fiyatlamasının en önemli ancak tek olmayan amacıdır. Transfer fiyatlamasının bir strateji aracı olarak kullanılmasının diğer nedenleri ise iç yönetim ve uluslararası amaçlarla ilgilidir.

Transfer fiyatlarının belirlenmesi sırasında ülkeler, şirketler ya da transferi gerçekleştirilen mal ya da hizmetlerin özelliklerine göre şirket içi ve dışı bazı               

125 Berk Dicle, a.g.e.

126 A.e.

32 faktörler etkileyici olabilmektedir. Bunlar; yabancı ülkedeki piyasa ve rekabetin şartları, vergileme ve diğer bazı yükümlülükler, kârlılık düzeyi, nakit yönetimi, ithalat ve döviz kurlarındaki sınırlandırmalar, fiyatların kontrolü, hedef uyumu ve güdülenme gibi unsurlardır.¹²⁷ Transfer fiyatlamasının amaçları genel anlamda vergisel, iç yönetimsel ve uluslararası amaçlardan oluşmaktadır.

1.3.2.1. Transfer Fiyatlamasının Uluslararası Amaçları

Uluslararası transfer fiyatlaması bir çok uluslu şirketin kendi bölümleri ya da şubeleri arasındaki mal ve hizmet satışlarında uyguladığı fiyattır.¹²⁸ Uluslararası ticaretin yerli para yerine döviz ile gerçekleştirilmesi sonucunda, özellikle kurların çok değişken olduğu durumlarda kur kazanç ya da kayıpları oluşabilmektedir.

Uluslararası transfer fiyatlamasıyla söz konusu kayıpların azaltılması ya da döviz kurlarındaki dalgalanmalar sayesinde başka ülkedeki bağlantılı olunan şirkete gönderilebilmesi mümkün olabilmektedir. Bunları gerçekleştirebilmek amacıyla şirket merkezi ile bağlı şirketler arasında gerçekleştirilen ödemelerdeki para birimi, ödeme periotları ve malların dağıtım zamanları muhtemel kur dalgalanmalarına göre ayarlanabilmektedir.

Çok uluslu şirketler, uluslararası düzeyde rekabetçi bir piyasa pozisyonu oluşturarak bunu sürdürmeyi amaçlamaktadır. Şirketler bu bağlamda ilişkili şirketlerine, yeni bir pazara girmeleri halinde faaliyete geçtiği ilk yıllarda, finansal ve rekabetçi pozisyonlarını kuvvetlendirecek nitelikte fiyatlarla piyasaya girebilmelerine olanak sağlamak için düşük transfer fiyatları uygulayabilmektedir.

Çok uluslu şirketler transfer fiyatlamasını, döviz kontrollerinden sakınarak gelirlerini bir ülkeden diğerine aktarmak yani kâr transferi yapmak için kullanırlar.¹²⁹ Şirketlerin elde ettikleri kârı ana merkeze aktarılmasında ilgili ülkedeki mevzuat               

127 Mesut Koyuncu, Örtülü Sermaye Örtülü Kazanç Dağıtımı ve Uluslararası Transfer Fiyatlandırması, s. 367.

128 Susan C. Borkowski, “An Analysis (Meta- and Otherwise) of Multinational Transfer Pricing Research”, The International Journal of Accounting, Vol: 31, No:1, s. 39 .

129 Halil Seyidoğlu, Uluslararası İktisat, Ankara, Turhan Kitabevi, 1982, s. 349, Yenal. Öncel,

“Transfer Fiyatlaması, Örtülü Kazanç Dağıtımı ve Vergilendirme”, s. 8.

33 sınırlanmış ise bu sınırlamanın aşılabilmesi için fiyatlar üzerinde oynama yapılabilecektir.¹³⁰ Kâr transfer edilirken şişirilmiş fiyatın içinde gizlenerek transfer edilebilecektir.¹³¹

Ülkelerin anti-tröst ve anti-damping¹³² konusunda yaptıkları düzenlemeler, yabancı devletlerin kamulaştırma risklerinden korunmak da transfer fiyatlamasının amaçlarındandır.¹³³

1.3.2.2. Transfer Fiyatlamasının İç Yönetimsel Amaçları

Şirketlerin yönetime ilişkin amaçları, transfer fiyatları belirlenirkenki kararlarını etkilemektedir. Bu itibarla şirketler transfer fiyatlarından, yöneticilerle şirketin hedefleri arasındaki uyumu artırmak, bölümlerin performansını adaletli bir şekilde değerleyerek diğer bölümlerle karşılaştırmak ve yöneticileri bölümlerin kârlılığını artırmak için motive etmede yararlanmaktadır.¹³⁴

Bölümlerin yöneticileri, firmanın tümüne değil sadece kendi birimlerine odaklanmaktadırlar. Şirket biriminin başarısı ya da başarısızlığının, firma performansının üzerinde etkili olduğu söylenebilir. İşte bu noktada transfer fiyatlama uygulamasına iç yönetimde neden ihtiyaç duyulduğu sorusuna, amaç uyumu, performans değerleme ve şirket birimlerinin bağımsızlığının korunması gibi transfer fiyatlama amaçları cevap vermektedir

130 Ali Beylik, “Uluslararası Transfer Fiyatlaması ve Karşı Düzenlemeler”, E – Yaklaşım, Sayı 17, Aralık 2004, (Çevrimiçi) http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/makaleler/2004125075.htm, 12.08.2009.

131 Hüseyin Işık, a.g.e., s. 37.

132 İthalatçı ülkeler nihai ürünlerde anti damping uygularsa ana merkez, bağlı şirket veya şubelere nihai mal yerine, yarı mamul ve tamamlayıcı mallarının değerini düşük göstererek satımı yoluna gidebilir. Bu durumda bağlı şirket veya şube, yarı malları ve tamamlayıcı parçaları birleştirerek anti damping uygulamasından kaçmaktadırlar. Anti damping uygulaması düşük fiyatlı yarı mamul ve tamamlayıcı parça ithali yoluyla bertaraf edilmektedir.

133 İhsan Günaydın, “Uluslararası Transfer Fiyatlandırma Uygulamaları ve Yabancı Doğrudan Sermaye Yatırımla İlgisi”, Maliye Yazıları, Sayı:165, Ekim Aralık 1999, s. 45.

134 Sinan Arslan, “İşletmelerde Stratejik Faaliyet Bölümleri Arasında Transfer Fiyatlandırması”, Muhasebe ve Denetime Bakış, Sayı:12, Nisan 2004, s. 50; Adem Anbar, “Çokuluslu İşletmelerde Transfer Fiyatlandırması”, Vergi Dünyası, Sayı:324, Ağustos 2008, s. 152.

34 Transfer fiyatıyla bölümler ve şirketin tamamı ve yöneticiler arasında hedef bütünlüğü sağlanmaya çalışılır. Transfer işleminde yer alan her iki tarafın yöneticisinin performansları, verdikleri kararın şirketin genel amacına ne kadar uyumlu olduğuna göre değerlendirilecektir. Performans, bir taraf iyi diğer taraf kötü yaptı şeklinde değerlendirilmemelidir. Amaç uyumu, transferde yer alan yöneticilerin firmanın kârını artıracak hareket tarzlarını seçmesidir ve performans değerlemesi de buna göre yapılmalıdır.

Şirket genelinde hedef uyumluluğunun sağlanması önemli ve gerekli bir şeydir. Bunun için de sorumluluk muhasebesinin şirket yöneticilerince benimsenmesi gereklidir.¹³⁵ Bu anlamda transfer fiyatlaması bir örgütteki sorumluluk merkezlerinin belirlenmesi, kâr, yatırım, maliyet ve giderlerin buradan sorumlu merkezlere dağıtılması yoluyla ana merkezin plan ve hedeflerinin belirlendiği bir muhasebe sistemi olan sorumluluk muhasebesinin bir sonucudur.¹³⁶

Ayrıca, şirketler finansal tabloları aracılığıyla finansal durumları hakkında bilgi verirler. Kredi kuruluşları da bu tablolara bakarak şirketlere kredi verirler.

Finansal tablolarda kârlılık ne kadar yüksek görünürse, şirketin kredibilitesi o kadar artacaktır. Şirketler transfer fiyatlamasını kredibilitelerini arttırmak amacıyla da kullanmakta ve bununla finansal tablolarındaki rakamlar üzerinde oynayabilmektedirler.¹³⁷

1.3.2.3. Transfer Fiyatlamasının Vergisel Amaçları

Bir şirketin transfer fiyatlamasını kullanmasının başlıca amacı ülkeler arasındaki vergi oranı ve politikaları farklarından yararlanarak vergilerini minimize etmek ve şirketin toplam vergi yükünü en aza indirmektir.¹³⁸ Vergi oranlarındaki

135 Sinan Aslan, a.g.e., s. 49.

136 İbrahim Organ, Muhsin Çelik, “İşletmelerde Vergisel Bir Planlama Unsuru: Transfer Fiyatlandırması” Vergi Dünyası, Sayı:301, Eylül 2006, s. 132.

137 Orhan Çelik, “Uluslararası Transfer Fiyatlama: Teorik Bir Yaklaşım”, Muhasebe ve Denetime Bakış, Cilt:1, Sayı:1, Nisan 2000, s. 103.

138 Sait Y.Kaygusuz, Şükrü Dokur, “Transfer Fiyatlama Yöntemlerinin Değerlendirilmesinde ve Faaliyet Tabanlı Transfer Fiyatlama Modeli”, Atatürk İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt:19, Sayı:2, 2005, s. 409

35 küçük farklar bile transfer fiyatlaması sayesinde büyük nakit akımı farklılıklarına neden olabilmektedir.¹³⁹

Transfer fiyatı birbirinden bağımsız iki şirket arasındaki piyasa fiyatına eşit olmalıdır. Fakat çok uluslu şirketler bir takım nedenlerden dolayı transfer fiyatlarını piyasa fiyatının üstünde ya da altında belirleyebilmektedirler. Buna transfer fiyatlamasının kötü yönde kullanılması denilmektedir.¹⁴⁰ Politikacılar ve vergi idareleri genelde transfer fiyatlamasının bu şekilde kullanıldığını düşünürler.¹⁴¹

Transfer fiyatlamasının kötüye kullanılmasını şu örnekle açıklayabiliriz;

merkezi Çin’de bulunan ve televizyon üreten çok uluslu bir şirketin Tayland’daki iştiraki televizyon parçalarını üretmekte ve bunlar İngiltere’deki bağlı şirketinde monte edilerek satılmaktadır. Burada transfer fiyatı ürünlerin Tayland’dan İngiltere’ye geçişinde uygulanacak fiyatlarıdır. İngiltere’deki vergi oranlarının Tayland’dan yüksek olması dolayısıyla şirket yüksek transfer fiyatları belirleyerek İngiltere’deki kârını az gösterecek ve orada az vergi ödeyecektir. Tayland’da ise fazla vergi ödemeyi göze alacak ama toplam vergi yükünü azaltmış olacaktır.¹⁴²

Şirketler lisans, patent, know-how gibi gayri maddi hakların ödemelerinde ilgili ülkenin vergi mevzuatında stopaj kesintisi yapılıyorsa şirket matrahın daraltılması ya da ödemeleri mal bedeli içinde gösterme yani gizlemesi seçeneklerinden birini kullanarak vergi yükünü azaltma yoluna gidebilir.¹⁴³

Transfer fiyatlaması kullanılarak ithalat aşamasında alınan satış vergilerinden kaçınılabilir. Yurtdışından ithal edilen mallar için transfer fiyatı düşük tespit edilerek

                                  (Çevrimiçi) http://194.27.49.253/iibf/CM25.pdf ,10.08.2009; Yakup Türk, “Geçmişten Günümüze Transfer Fiyatlandırması”, Vergi Dünyası, Sayı:318, Şubat 2008, s.105.

139Selda Aydın, “Küreselleşme ve Vergisel Boyutu”, Yaklaşım, Sayı:103, Temmuz 2001, (Çevrimiçi)  http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_frame.asp?file_name=2001072662.htm, , 20.07.2009.

140 James Hanson, “Transfer Pricing in The Multinational Corporation: A Critical Appraisal”, World Development, Vol: 3, No: 11&12, 1975, s. 857.

141 Ramy Elitzur, Jack Mintz, “Transfer Pricing Rules and Corporate Tax Competation”, Journal of Public Economics, Vol: 60, 1996, s. 402. 

142 Berk Dicle, a.g.e.

143 Elif Cenkeri, “Transfer Fiyatlaması ve Türk Vergi Sistemi”, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2005, s. 25.

36 gümrük vergisi ve KDV ödenmesi gerektiğinden daha az ödenir.¹⁴⁴ Grup içi işlemlerinde ithalata konu olan ürünün fiyatı düşük gösterilir, olması gereken bedel farkı diğer ihracat bedelleri kullanılarak transfer edilebilir.¹⁴⁵

Çok uluslu şirketler ortak giderlerinin dağıtımını yaparken vergi oranı yüksek ülkelerdeki ortaklıklarına az pay verirken, vergi oranı düşük olan ülkelerdeki, ortaklıklarına çok pay vererek, yüksek oranlı ülkelerde maliyetleri arttırarak vergi matrahı daraltılmaktadır.¹⁴⁶

Şirketler çeşitli yöntemler kullanılarak vergi yükünü azaltabilseler de yöntemlerin her biri karmaşık etkileşimlere neden olabilir. Bu yüzden de kullanımları sınırsız değildir. Transfer fiyatıyla oynanması için çok teşvik edici etken varsa da yapılan oynamanın faydasının maliyetini aştığını gördüklerinde şirketler bunu çok fazla yapmak istemezler.¹⁴⁷ Bunun çeşitli nedenleri olabilir. Şirketin yerel ortağının (varsa) izin vermemesi¹⁴⁸, şirketlerin ünlerine zarar gelmesini ve denetime tabi tutulmak istememeleri, güçlü bir vergi idaresinin olması, ülkede bulunan istisna ve indirimler ve benzeri ayrıcalıklardan dolayı yapılan oynamaların anlamsız ve yararsız olması gibi nedenlerle de şirketler transfer fiyatıyla oynamak istemezler ya da oynayamazlar.¹⁴⁹