Toplu iş sözleşmelerinde, engelli işçilere yönelik nakdi yardımların yanı sıra hafta tatili, dinlenme süreleri, yıllık izin süreleri ve benzeri sosyal haklar da tesis edilmektedir.
Örneğin, kanser, verem, akıl hastalıkları gibi belirli ve uzun süreli hastalıkları yakalanan işçilere 12 aya kadar ücretli hastalık izni verileceği hüküm altına alınmıştır. Ayrıca bu 12 aylık sürenin sonunda hastalığın devam ettiği rapor ile belgeleniyor ise 12 ay daha hastalık izin süresi uzatılabilmektedir193.
Ayrıca iş kazasına veya meslek hastalığına yakalanan işçilere, iyileşinceye kadar yahut malullük durumu kesinleşinceye kadar raporlu bulunduğu süre için ücretli hastalık izni verilmektedir. Ancak bu hastalık izni süresi 24 ayı geçemez194.
Akdedilen başka bir iş sözleşmesinde, maluliyeti nedeniyle işten ayrılan işçiye kıdem tazminatı ödenmesi öngörülmüştür. İşçinin bir yıldan az süreli çalışması halinde ise sözleşmede belirlenen miktarın işçiye ödenmesi hükmedilmiştir.
191 Pratt&Whitney THY Teknik Uçak Motoru Bakım Merkezi Ltd. Şti. ile Türkiye Sivil Havacılık
Sendikası arasında imzalanan 1. Dönem Toplu İş Sözleşmesi.
192 Türkiye Sivil Havacılık Sendikası ile Türk Hava Yolları Türk Ağır Sanayii ve Hizmet Sektörü Kamu
İşverenleri Sendikası arasında bağıtlanan 20. Dönem Toplu İş Sözleşmesi.
193 Türk Hava Yolları ile Türkiye Sivil Havacılık Sendikası arasında akdedilen 22. Dönem Toplu İş
Sözleşmesi.
194 Türk Hava Yolları ile Türkiye Sivil Havacılık Sendikası arasında akdedilen 22. Dönem Toplu İş
52
Öncelikle, toplu iş sözleşmelerinin çoğunluğunda 4857 sayılı Kanun’un 30. maddesine gönderme yaparak, işverenlerin ilgili hükmü uygulamayı kabul ettiği hükmü bulunmaktadır195.
Son olarak Türk Harb-İş sendikası tarafından bağıtlanan toplu iş sözleşmesinde yer alan hükümler de engellileri koruyucu düzenlemelere örnek teşkil etmektedir. Anılan sendika tarafından akdedilen bir toplu iş sözleşmesinde işyerinde engelli kadrosunda çalışan işçinin engelliler haftasında düzenlenen toplantılara delege olarak katılması durumunda üç gün ücretli izin verilebilmektedir196.
Ayrıca bu işyerlerinde çalışan engelli işçilerin; ulusal düzeyde kabul edilen 10- 16 Mayıs tarihleri arasındaki Engelliler Haftası’nın ilk günü , 3 Aralık Dünya Engelliler Günü’nde ve olumsuz hava şartları nedeni ile okulların da valiliklerce tatil olması halinde idari izinli sayılacağı kabul edilmiştir.
Görüldüğü üzere sendikalar tarafından hazırlanan toplu iş sözleşmeleriyle istihdam sürecinde korunması gereken bir grup olan engelli işçiler de gözetilmektedir. Kanaatimizce söz konusu koruyucu düzenlemelerin kapsamı genişletilmelidir. Bu kapsamda engelli işçilerin ara dinlenme süreleri, yıllın izin vb. dinlenme süreleri arttırılmalıdır.
Nitekim bazı toplu iş sözleşmelerinde engelliliği veya sürekli hastalığı bulunan işçilerin bir yıl içinde toptan veya bölümler halinde 10 gün mazeret izni kullanabileceği düzenlenmiştir. Ayrıca bu izin saatlik olarak da kullanılabilir197
195 Türk Hava Yolları Teknik A.Ş. ile Türkiye Sivil Havacılık Sendikası arasında aktedilen 1. Dönem
İşletme Toplu İş Sözleşmesi; Türk Hava Yolları ile Türkiye Sivil Havacılık Sendikası arasında aktedilen 22. Dönem Toplu İş Sözleşmesi; Tunceli Barosu Başkanlığı ile Sosyal-İş Sendikası arasında bağıtlanan 2. Dönem Toplu İş Sözleşmesi; İstanbul Diş Hekimleri Odası ile Sosyal-İş Sendikası arasında bağıtlanan 1. Dönem Toplu İş Sözleşmesi.
196 Milli Savunma Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığı işyerleri için Türk Ağır Sanayii ve Hizmet Sektörü
Kamu İşverenleri Sendikası ve Türkiye Harb Sanayi ve Yardımcı İşkolları İşçileri Sendikası arasında akdedilen 23. Dönem Toplu Sözleşmesi.
197 Afyon Alkaloidleri Fabrikası İşletme Müdürlüğü ile Türkiye Petrol, Kimya, Lastik İşçileri Sendikası
ve Türk Ağır Sanayii ve Hizmet Sektörü Kamu İşverenleri Sendikası arasında akdedilen 14. Dönem İşyeri Toplu İş Sözleşmesi.
53
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU KAPSAMINDA ÇALIŞAN ENGELLİLERİN KORUNMASI
Toplum içinde yaşayan herkes, hayatları boyunca gelirlerinde eksilmeye veya kayba neden olan birçok riskle karşı karşıya kalmaktadır. Bu riskleri önleme ve geleceği teminat altına alma adına sosyal güvenlik sistemi oluşturulmuştur198.
Sosyal güvenlik için öğretide birçok tanımlama yapılmıştır. Bir görüşe göre sosyal güvenlik, mesleki veya sosyal risk nedeniyle oluşabilecek kazanç kaybına uğrayan kimselerin yaşamlarını muhtaç kalmadan sürdürebilmeleri ve ekonomik güvenliklerini sağlamak için oluşturulan sistemdir199. Bir diğer görüşe göre ise, sosyal
riskler karşısında tehdit altında bulunan kimselerin ekonomik güvencelerini sağlamak adına oluşturulan kurumdur200.
Engelli duruma gelme, doğuştan veya hayatlarının herhangi bir aşamasında karşılaşılabilecekleri riskler sonucunda oluşabilecek tehlikelerden biridir. Bu nedenle engellilik de sosyal risklerin arasında yer almaktadır.
Sosyal güvenlik sistemi ile, sosyal sigortalar, sosyal hizmetler veya sosyal yardımlar yöntemleri aracılığıyla maruz kalınan bu tehlikelerden kişileri korumak amaçlanmaktadır. Sosyal sigortalar, primli veya katılmalı sosyal güvenlik rejimi olarak adlandırılmaktadır. Sosyal yardım ve sosyal hizmetler ise primsiz veya katılımsız sosyal güvenlik rejimidir201.
Bu bölümde söz konusu sosyal güvenlik rejimlerine ilişkin esaslar detaylı olarak açıklanacak ve engelli bireylere bu sistemler aracılığıyla sağlanan yardımlar incelenecektir.
198 Kadir Arıcı, Türk Sosyal Güvenlik Hukuku, (Ankara: Gazi Kitabevi, 2015), s. 3-4.
199 Can Tuncay ve Ömer Ekmekçi, Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, (İstanbul: Beta Yayınevi, 2017)
s.3.
200 Kenan Tunçomağ, Sosyal Güvenlik Kavramı ve Sosyal Sigortalar, (İstanbul:Beta Yayınevi, 1990),
s.5; Refik Korkusuz ve Suat Uğur, Sosyal Güvenlik Hukuku, (Bursa: Ekin Yayınevi, 2018), s.5.
201 Tuncay ve Ekmekçi, s.7; Ali Güzel, Ali Rıza Okur ve Nurşen Caniklioğlu, Sosyal Güvenlik Hukuku
54
I. KATILMALI SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDE ENGELLİ
ÇALIŞANLARIN KORUNMASI
Sosyal güvenlik sistemi içerisinde en yaygın olarak kullanılan yöntem, sosyal sigortalardır. Bu yöntem ile, çalışanların maruz kalabileceği bazı sosyal risklerin, işçi, işveren ve devlet katılımı ile oluşan bir sistem ile önlenmesi veya muhtemel kayıpların karşılanması amaçlanmaktadır202. Bu nedenle katılmalı sosyal güvenlik sistemi olarak
da adlandırılmaktadır.
Türk hukukunda sosyal risklerle karşı karşıya kalan çalışanları korumak adına sosyal sigortalara ilişkin birçok hüküm mevzuatımızda yer almıştır. Bu hükümler, 31 Mayıs 2006 tarihine dek mevzuatımızda dağınık olarak bulunmaktaydı.
Hukukumuzda, çalışanların statüsüne göre sosyal sigortalardan yararlanmasına ilişkin usul ve esaslar farklı kanunlar ile belirlenmişti. Bu kanunlar genel itibariyle bağımlı çalışanlara ilişkin düzenlemelerin yer aldığı 506 sayılı Kanun203, bağımsız
çalışanlara yönelik hükümlerin düzenlediği 1479 sayılı Kanun204 ve devlet
memurlarının sosyal sigorta korumasını sağlayan 5434 sayılı Kanun’dur205. Ayrıca
tarım faaliyetlerinde çalışanların sosyal güvenliklerine ilişkin düzenlemeler, 2925 sayılı Kanun206 ve 2926 sayılı Kanun’da207 yer almaktaydı.
Mevzuatımızda yer alan bu dağınık sosyal güvenlik sisteminde yeknesaklığı sağlamak adına tek çatı esasını öngören 5502 sayılı Kanun ile mevcut sosyal güvenlik kurumlarının hepsinin tüzel kişilikleri sona erdirilmiştir ve Sosyal Güvenlik Kurumu oluşturulmuştur208.
Tüm çalışanların sosyal sigortalar kapsamındaki sosyal güvenlik haklarına ilişkin düzenlemeler ise 5510 sayılı “Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu” ile düzenlenmiştir. Anılan bu Kanun ile, oluşabilecek sosyal riskleri güvence
202 Güzel, Okur ve Caniklioğlu, s.17.
203 Sosyal Sigortalar Kanunu; RG 29.07.1964; 11779.
204 Esnaf ve Sanatkarlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu Kanunu; RG
14.09.1971, 13956.
205 Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Kanunu; RG 17.06.1949, 7235. 206 Tarım İşçileri Sosyal Sigortalar Kanunu; RG 20.10.1983, 18197.
207 Tarımda Kendi Adına ve Hesabına Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kanunu; RG 20.10.1983, 18197. 208 Tuncay ve Ekmekçi, s.71.
55
altına almak adına üç tür sosyal sigorta kolu hüküm altına alınmıştır. Bunlar uzun vadeli sigorta kolu ve kısa vadeli sigorta kolu ve genel sağlık sigortasıdır.. Kısa vadeli sigorta kolları iş kazası ve meslek hastalığı sigortası, hastalık sigortası ve analık sigortasıdır. Uzun vadeli sigorta kolları ise, malullük sigortası, yaşlılık sigortası ve ölüm sigortasıdır. Bununla beraber, 5510 sayılı Kanun ile genel sağlık sigortası düzenlenmiştir209.
Mesleki veya sosyal riskler sonucunda engellilik halinin meydana gelmesi muhtemeldir. Engelli kimselere, primli rejimde yer alan iş kazası ve meslek hastalığı sigortası, malullük sigortası ve yaşlılık sigortası kapsamında bazı yardımlar sağlanmaktadır. Bu başlık altında söz konusu sigortalar aracılığıyla engellilere yapılan yardımlar açıklanacaktır.
A. İş Kazası ve Meslek Hastalığı Sigortası Kapsamında Engellilerin Korunması