Veri Toplama Yöntemi

Çalışmada yapılandırılmış anket formu kullanılmıştır. Anket formunun son şeklini verebilmek için öncelikle bir ön test uygulaması yapılmıştır. Bu ön test neticesinde anketin anlaşılırlığını ve etkinliğini artırabilmek adına gelen yorumlar dikkate alınarak bazı sorulardaki kavramlar daha anlaşılır olan eş anlamlarıyla değiştirilmiştir. Özellikle mavi yakalı personelin "etik" kavramını anlamadığı görülmüş, bunun yerine "ahlak" kelimesi

kullanılmıştır. Yine aynı şekilde mavi yakalı çalışanların bazılarının "statü" kelimesini tam anlamaması nedeniyle ankette "makam, mevki" ifade tercih edilmiştir. Anket formundaki bağımlı değişken, bağımsız değişken ve düzenleyici değişken ölçeklerinin tamamında Likert tipi 5’li ölçek kullanılmıştır. Buna göre sorularda yer alan ifadeler 1: Kesinlikle katılmıyorum ve 5: Kesinlikle katılıyorum şeklinde bir değerlendirme yapacak şekilde düzenlenmiştir. Bunun yanında sosyal istenirlik ölçeğinde ise literatürde olduğu gibi "Evet/Hayır" şeklinde 2’li ölçek kullanılmıştır.

Ahlakla ilgili yapılan çalışmalarda kullanılan Likert tipi ölçeklerin tüm değerlerinin ismen zikredilmeyip, sadece en düşük (1: Kesinlikle katılmıyorum) ve en yüksek (5: Kesinlikle katılıyorum) ifadelerin ankette yer alması durumunda, yanlılık etkisinin en aza indiği saptanmıştır (Wouters ve diğer., 2014). O yüzden anketin test formunda ara değerlere yer verilmemiştir. Ancak yapılan ön testte özellikle mavi yakalı çalışanların ara değerleri anlamadığı ve 1 ya da 5 verme eğiliminde olduğu gözlemlenmiş ve kağıt anket formu tüm ifadelerin yazıldığı şekilde revize edilmiştir. Bununla birlikte beyaz yakalı personele yapılan çevrimiçi ankette bu sorunun yaşanmadığı görülmüş ve yanlılığı azaltmak maksadıyla sadece 1 ve 5 seçeneğinin ifadeleri çevrimiçi ankette verilmiştir.

Ahlakla ilgili yapılan anketlerde demografik soruların anketin başında ya da sonunda yer almasının sonuçlar üzerinde anlamlı bir farkı olmadığı, ancak demografik soruların anketin başında yer almasının ankete katılım düzeyini artırdığı tespit edildiği için, demografik sorular anketin başlangıcında yer almıştır (Wouters ve diğer., 2014). Yine de bazı demografik soruların hemen ardından ahlakla ilişkili ifadelerin geliyor olması nedeniyle ankete katılan bazı mavi yakalı çalışanların anketi yarım bıraktığı görülmüştür. Kağıt bazlı olarak 1250 çalışana elden teslim edilen anketlerden toplam 753 tanesi araştırmacıya teslim edilmiştir. Çalışanların yarıya yakını anketi tamamlamayı ya da doldursa bile soruların tamamına cevap vermeyi reddetmiştir. Tamamlanan kağıt bazlı anketlerde %60 dönüş oranı çok yüksek olmamasına rağmen iş ahlakı konusunda yapılan anketlerin dönüş oranının %10-20 civarında olduğu düşünüldüğünde (Mayer ve diğer., 2009) oldukça yüksek düzeyde katılım olduğu söylenebilir. Ayrıca %60 oranı sosyal bilimlerde anket bazlı yapılan saha araştırmalarında kabul edilen baz oran olan %50’nin üzerinde olduğu için araştırmanın güvenilirliği açısından problem oluşturmayacaktır (Babbie, 1990).

Ankete katılanlardan sağlıklı cevaplara alabilmek için soru sayısı sınırlı tutulmaya çalışılmıştır. Anket tamamlama süresinin uzun olmaması için açık uçlu sorulara yer

verilmemiştir. Mümkün mertebe doğru cevaplar alabilmek için sorular açık ve anlaşılır şekilde sorulmaya gayret edilmiş ve yönlendirici sorular sormaktan kaçınılmıştır. Ayrıca anlam kargaşasına neden olmamak için terminoloji ifadeleri kullanılmamaya gayret edilmiştir, anlaşılmayan ifadeler revize edilmiştir.

Anket formu dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde demografik faktörler; ikinci bölümde Makyavelizm, ahlaki iklim ve örgüt yararına ahlaki olmayan davranış; üçüncü bölümde sosyal istenirlik ölçeği, dördüncü bölümde de açıklamasıyla birlikte ahlaki iklim ifadeleri yer almaktadır. Bu tasarımı yaparken olumlu ve olumsuz faktörlerin birbirini takip etmesi istenmiş, böylelikle anketin bilinçli doldurulması ve yanlılığın azaltılması amaçlanmıştır. Ayrıca ikinci bölümde 5’li likert kullanılırken, üçüncü bölümde 2’li ölçeğe geçilmiş, sonra dördüncü bölümde yeniden 5’li likerte geçilerek katılımcıların anketi rastgele doldurmamaları sağlanmaya çalışılmıştır.

Anket formunda kullanılan değişkenlere ait ölçekler şunlardır: i. Ahlaki Kimlik Ölçeği

Araştırmada ahlaki kimliğin ölçülmesinde Aquino ve Reed’in (2002), Yılmaz ve Yılmaz (2015) tarafından Türkçe’ye uyarlanan Ahlaki Kimlik Ölçeği kullanılmıştır. Yılmaz ve Yılmaz’ın ölçek uyarlamasında uygulanan açımlayıcı ve doğrulayıcı faktör analizi sonucunda ölçeğin orijinal formdaki yapısı korunmuştur. Ölçeğin iki alt faktör grubu vardır. Bunlar İçselleştirme ve Sembolleştirme’dir. Her bir faktörde 5 ifade bulunmaktadır. Uyarlama çalışması sonucunda ölçeğin Türkçe’ye çevrilmiş formunun hem yapı hem de uyum geçerliğine sahip olduğu tespit edilmiş, ayrıca içselleştirme alt boyutunun güvenilirliği (Cronbach Alfa iç tutarlılık katsayısı) 0,77 çıkarken, Sembolleştirme alt boyutunun güvenilirlik seviyesi de (Cronbach Alfa iç tutarlılık katsayısı) 0,76 çıkmıştır (Yılmaz ve Yılmaz, 2015). Tez çalışmasında ölçek aynen kullanılmış olup, iki boyutta toplam 10 ifadenin tamamı anket formunda yer almıştır.

ii. Makyavelizm Ölçeği

Araştırmada Makyavelizm seviyesinin ölçülmesinde literatürde en sık kullanılan Dahling ve diğer.’nin (2009) geliştirdikleri ölçeğin Ülbeği (2016) tarafından Türkçe’ye uyarlanmış olan formu kullanılmıştır. Dahling ve diğer. (2009)’inin oluşturduğu bu ölçekten hareketle bu tez çalışmasında araştırmaya katılanların Makyavelizm seviyesi diğerlerine güvensizlik (5 ifade), ahlaki yoksunluk (5 ifade), statü isteği (3 ifade) ve kontrol isteği (3 ifade) olmak üzere toplam 4 boyut altında 16 ifadeyle ölçülmüştür. Ülbeği’nin çalışmasında oluşturduğu ve tez çalışmasında kullanılan Türkçe’ye uyarlanmış

formun orijinal ölçekle uyumunun çok iyi olduğu, dört faktörlü yapının doğrulandığı, tüm iç tutarlılık katsayı değerlerinin 0,80 ile 0,86 arasında değerler aldığı, geçerlilik ve güvenilirlik sınamalarından geçtiği tespit edilmiştir. Orijinal ölçekteki hiçbir ifade çıkarılmazken, anket formundaki (etik, statü gibi) mavi yakalı personelce tam anlaşılmadığı görülen bazı ifadeler farklı kelimelerle ifade edilmiştir.

iii. Ahlaki İklim Ölçeği

Araştırmada ahlaki iklim seviyesinin ölçülmesinde Büte (2011) tarafından Türkçe’ye uyarlanmış olan Schwepker’in (2001) geliştirdiği ölçek kullanılmıştır. Schwepker’in ölçeği tek boyutlu olup 7 ifade içermektedir. Cronbach Alfa katsayısı 0,89 olan ölçeğin Büte tarafından yapılan faktör analizinde uyarlanmış halinin de orijinal ölçekteki gibi tek faktöre sahip olduğu tespit edilmiştir. Tez çalışmasındaki anket formunda orijinal ölçekteki ifadelerin tamamı kullanılmıştır, hiçbir ifade dışarıda tutulmamıştır.

iv. Örgüt Yararına Ahlaki Olmayan Davranış Ölçeği

Çalışmanın bağımlı değişkeni olan örgüt yararına ahlaki olmayan davranışla ilgili ölçüm için kullanılan araç Umphress’in (2003) doktora tezi için geliştirdiği ve daha sonra hemen hemen yapılan tüm ÖYAOD çalışmalarında kullanılan 6 maddelik ölçektir. Bu anketin Türkçe’ye uyarlanması Karadal ve Akyazı (2015) tarafından gerçekleştirilmiştir. Türkçe anket geçerlik sınamasını sağlamış, orijinal formdaki gibi tek faktörlü bir yapıya sahip olduğu bulunmuş ve güvenilirlik analizinden de (güvenilirlik katsayısı: 0,76) geçmiştir. Tez çalışmasında orijinal ölçeğin tüm ifadeleri anket formunda yer almıştır.

v. Sosyal İstenirlik Ölçeği

Çalışmanın bağımlı ve bağımsız değişkenleri ahlaki olmayan davranışa ilişkin olması ve ölçüm aracının da beyana dayalı olması nedeniyle istatistiksel hipotez sınamasına geçmeden önce katılımcıların verdiği cevapların sosyal istenirlik sınamasından geçmesi gerekmektedir. Nitekim özellikle ahlak alanında yapılan anket çalışmalarında sosyal istenirlik zaman zaman araştırma sonuçlarını anlamsız kılacak düzeyde yanlılık problemine sebep olabilmektedir (Randall ve Fernandes, 2013). Bu sınamayı gerçekleştirebilmek için literatürde en çok kullanılan ölçeklerden birisi olan Crowne ve Marlowe’un (1960) sosyal istenirlik ölçeğinin Reynolds (1982) tarafından üretilmiş kısaltılmış formu kullanılmıştır. Çeşitli sosyal istenirlik ölçeklerinin karşılaştırmalı analizinin yapıldığı bir çalışmada en geçerli sonuçların bu ölçek tarafından üretildiği sonucu tespit edilmiştir (Ballard, 1992). Geçerlik ve güvenilirlik sınamasından geçirilmiş

olan (Cronbach alfa değeri: 0,743) 13 ifadelik bu kısaltılmış form 2001 yılında Köse ve Sayar tarafından Türkçe’ye uyarlanmıştır. Tez çalışmasında bu ölçeğin tüm ifadeleri ankete alınmıştır.