Ahlaki İklimin Ölçülmesi

Literatürde ahlaki iklim bazı çalışmalarda tek boyutlu (örn. Schwepker ve diğer., 1997; Schwepker, 2001; Weeks ve diğer., 2004; Jaramillo ve diğer., 2006), bazı çalışmalarda da çok boyutlu bir şekilde incelenmiştir (örn. Victor ve Cullen, 1988; Joseph ve Deshpande, 1997; Wimbush ve diğer., 1997; Trevino ve diğer., 1998; Martin ve Cullen, 2006; DeConinck; 2009). Ahlaki iklimi birden çok boyutta inceleyen araştırmacılar, örgütteki ahlaki karar ve davranışlara yönelik iyileştirici bir strateji geliştirmeden ve

uygulamadan önce örgütün ahlaki iklim türünün belirlenmesi gerektiğini vurgulamaktadırlar (Deshpande ve diğer., 2000). Bu baskın ahlaki iklim türü tespit edildikten sonra buna göre ahlaki çatışmaların nasıl yönetileceği, hangi çözüm yollarının takip edileceği belirlenir (Forte, 2004).

Victor ve Cullen örgütlerde tek tip bir ahlaki iklimin olmadığını, ancak belirli bir ahlaki iklim boyutunun baskın olduğunu iddia etmektedir (1988). Bu yaklaşım temellerini Kohlberg’in (1976) ahlaki gelişim teorisinden alır. Kohlberg’in yaklaşımında da bireylerin ahlaki davranışına yön veren sosyal bağlama ahlaki atmosfer yani ahlaki iklim denmiştir. Kohlberg’in modelinde bireyler ahlaki gelişim sürecinde üç temel aşamadan geçer ve bu süreç içerisinde de üç temel ahlaki standart bulunmaktadır: kişisel çıkar, başkalarının iyiliğini isteme ve ilkesellik. Kohlberg’in bu modelindeki üç boyutlu yaklaşımın benzerini kullanarak ilk ahlaki iklim ölçeğini geliştiren Victor ve Cullen (1987, 1988) farklı ahlaki iklim türlerini tespit edebilmek için bunları iki boyutta incelemişlerdir (Tablo 13). Bu boyutlardan ilki egoizm, iyilikseverlik ve ilkesellik alt boyutlarını içine alan ahlaki kuramdır. Bu alt boyutlardan egoizm kendi çıkarını maksimize etmeye odaklanırken; iyilikseverlik ortak çıkarların arayışına düşmekle ilgilidir; ilkesellik ise çıkarları gündem etmeden belirli bir prensibe bağlı kalmayı ifade eder.

Ahlaki iklimin ikinci boyutu olan analiz odağı ise ahlaki davranışın referans noktasını inceler. Ahlaki davranışın referans noktaları birey düzeyinde, yani kişinin kendisi olabildiği gibi; yerel düzeyde, yani işyeri ya da çalıştığı birim; yahu kozmopolit düzeyde, yani örgüte de içine alan dış çevrenin tamamı olabilir. Netice itibarıyla örgütlerin ahlaki iklimine dair bu iki boyutun altındaki üçer öğenin oluşturduğu 3x3 bir matris söz konusudur.

Tablo 13. Ahlaki İklim Tipolojisi

ANALİZ ODAĞI

BİREYSEL YEREL KOZMOPOLİT

AHLAKİ KURAM

EGOİZM Kişisel Çıkar Şirket Karı Verimlilik

İYİLİKSEVERLİK Arkadaşlık Takım Çıkarı Sosyal

Sorumluluk

İLKESELLİK Kişisel Ahlak Şirket Kural ve

Prosedürleri

Yasalar ve Ahlak Kodları

Kaynak: Victor B., ve Cullen, J. B. (1988). The organizational bases of ethical climates. Administrative Science Quarterly, 33, 101-25.

Victor ve Cullen (1988) matristeki bu dokuz alan için dörder maddeden oluşan toplam 36 maddelik bir Ahlaki İklim Ölçeği geliştirmişlerdir. Fakat yapılan faktör analizi neticesinde elde edilen veriler yalnızca beş adet ahlaki iklim türünü desteklemiştir. Neticede desteklenen bu ahlaki iklim türleri araçsal, gözetici, bağımsızlık, kurallar ve yasalar ve ahlak kodları olmak üzere aşağıdaki gibi yeniden gruplandırılmıştır (Tablo 14).

Tablo 14. Örgütlerde Ahlaki İklimin Alt Boyutları

ANALİZ ODAĞI

BİREYSEL YEREL KOZMOPOLİT

AHLAKİ KURAM

EGOİZM Araçsallık

İYİLİKSEVERLİK Gözeticilik

İLKESELLİK Bağımsızlık Kurallar Yasalar ve Ahlak

Kodları

Kaynak: Martin, K., ve Cullen, J. (2006). Continuities and extensions of ethical climate theory: a meta- analytic review. Journal of Business Ethics, 69, 175-94.

Buradaki araçsal boyutu çalışanın kendinin ve şirketinin çıkarlarını içermektedir. Gözetici ifadesi arkadaşlığı ve takım çıkarını içine almaktadır. Bağımsızlık örgütteki bireylerin kendi ahlaki inanışlarını takip etmesini ifade etmektedir. Kurallar şirketteki prosedür ve kuralları, yasalar ve ahlaki kodlar da şirketin faaliyet gösterdiği genel çevredeki yasal zorunluluklar ve meslek ahlaki ilkelerini ifade etmektedir.

Ahlaki iklimle ilgili yapılan araştırmalarda farklı ölçekler kullanılsa da en çok Victor ve Cullen’in bu beş boyuttan oluşan ölçeği kullanılmıştır (Martin ve Cullen, 2006). Ancak Victor ve Cullen’in ortaya koyduğu model ve geliştirdiği ölçek, ahlaka dair felsefi ve sosyolojik yaklaşımların biraz zorlama bir birlikteliği gibi görülmekte ve yapılan araştırma sonuçlarında istikrarlı bir faktör yapısına sahip olmaması nedeniyle de ciddi şekilde eleştirilmektedir (Mayer ve diğer., 2009). Ölçeğin kullanıldığı çalışmalarda üç boyuttan dokuz boyuta kadar muhtelif faktör yapısı tespit edilmiş ve yirmiden fazla ahlaki iklim türü olduğu tartışılmıştır.

Victor ve Cullen’in geliştirdiği ölçeğe getirilen bu eleştiriler nedeniyle Schwepker (2001) ve Arnaud (2006) ahlaki iklimi ölçebilmek için alternatif ölçekler geliştirmiştir. Özellikle Schwepker’in satış temsilcileriyle yaptığı çalışmada ahlaki iklimin örgütsel bağlılık ve iş tatmini üzerinde etkisini bulmak için geliştirdiği ölçek daha sonra birçok akademik çalışmada da kullanılmıştır.

Schwepker (2001) ahlaki iklimi çalışanların örgütte verilen ahlaki kararları etkileyen süreçlere, uygulamalara, normlara ve değerlere dair algıların tamamı şeklinde ifade etmektedir. Dolayısıyla geliştirdiği ölçekte de örgütte yazılı ahlaki kod olup olmaması, bu kodların ne düzeyde uygulandığına ilişkin çalışanların algıları, işletmenin iş ahlakına ilişkin sahip olduğu politikalar ve bunların uygulanmasıyla ilgili algılarını ölçmektedir.

Ahlaki iklimle ilgili yapılan çalışmaların çoğunluğunda anket dönüş oranı %10-20 civarında olduğundan verinin toplanma yolunda bir sistematik yanlılık sorunu olup olmayabileceği sorusu akla gelmektedir (Mayer ve diğer., 2009).

UYGULAMALI ARAŞTIRMA

Bu bölümde araştırma süreci, türü ve modeli, araştırmanın temel ve alt hipotezleri, veri toplamak üzere yararlanılan ölçüm araçları, ana kütle ve örneklem, işletmelerde gerçekleştirilen araştırma uygulaması, önerilen hipotezleri test etmek amacıyla başvurulan istatistiksel yöntemler sıra ile ele alınacak, çalışmada takip edilen yöntem detaylı olarak tanıtılacaktır.

4.1. Yöntem

Yürütülen araştırma çalışması, anket yoluyla veri derlemek suretiyle gerçekleştirilmiştir. Toplanan veriler, değişkenler arasında var olduğu önerilen ilişkilerin sınanmasında kullanılmıştır. Bunun için uygulanan ankette ahlaki kimlik, makyavelizm ve ahlaki iklim sorularıyla birlikte örgüt yararına ahlaki olmayan davranış eğilimlerinin tespit edilmesine yönelik sorularla, yanlılığı ölçmeye yarayan sosyal istenirlik soruları bulunmaktadır. Ayrıca demografik değişkenler de anketin baş kısmında yer almıştır.