TOKİ’nin Tarihçesi

Dünya ölçeğinde toplu konut tarihini etkileyen en önemli süreç Sanayi Devrimi iken Türk tarihi ölçeğinde ise bu sürecin oluşumuna etki eden Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti’dir (Özdemir, 2006, s. 16-17; Peköz 1997, s. 79; Bayraktar ve Yılmaz- Bakır, 2019, s. 38). Türk tarihinde “toplu konut” uygulamasının ilk örneklerine 19. yüzyılda Abdülmecid zamanında İstanbul’da “kagir” malzemeden yapılan “sıra evler” uygulamasında rastlanmaktadır. Bu konutlar öncelikle Osmanlı devlet işlerinde çalışan bürokratların ihtiyaçlarını karşılamak amaçlı yapılmıştır. Daha sonra ise bu uygulama Balkanlar’dan savaşlar sonunda gelen göçmenlerin ihtiyaçlarının karşılamak için devam etmiştir. Yine aynı dönemde Zonguldak’ta Hazine-i Hassa döneminde inşa edilen Fener Mahallesi Osmanlı döneminde inşa edilen toplu konut örneklerinin en belirgin olanlarıdır. (Peköz, 1997, s. 79; Yüksel, 2014, s. 129).

Cumhuriyetin kurulmasından sonra Türkiye’de yaşanan büyük depremler, konut yapım hamlelerinin en önemli hareket noktası olmuştur. 1923’te Cumhuriyetin ilan edilmesinden hemen sonra, 1924 yılında Erzurum’da meydana gelen deprem sonrasında 1926 yılında Eytam Sandığı “Emlak ve Eytam Bankası”na dönüştürülmüştür. Bu kararla devletin imar faaliyetlerine ve yapı sektörüne fiilen destek olması kararlaştırılmıştır (Toplu Konut İdaresi, 2020). 1930 yılında çıkarılan Belediye Kanununun 15. maddesinde belediyelere ucuz konut yapma yetkisi verilmiştir. Yine bu dönemde devletin ilgili kurumlarının ve Ankara Belediyesi’nin iş birliği ile devlet memurlarına konut yapımı için Bahçelievler Konut Yapı Kooperatifi kurulmuştur (Toplu Konut İdaresi, 2020). 1923–1945 yılları arası sanayileşmenin etkisiyle göç hareketinin hızlandığı kentlerde ilk gecekondu oluşumları başlamıştır (Çoban, 2012, s. 79-80)

1939 yılında yaşanan büyük Erzincan depreminde 33.000 kişi hayatını kaybetmiş, 120.000'e yakın bina yıkılmıştır. Bu büyük yıkınım ardından Türkiye’de yerleşim ve konut sorunu ciddi olarak sorgulanmaya başlanmıştır. Sonrasında 1940’larda, Emlak ve Eytam Bankası'nın sorumluluğunda Emlak Bank Yapı Ltd. Şti

kurularak, Ankara’nın Saraçoğlu mahallesinin oluşturulması için 450 konut inşa edilmiştir (Toplu Konut İdaresi, 2020).

1961 anayasası ile Türkiye’de ilk kez konut hakkı tanımlanmıştır. 49. maddenin 2. fıkrasındaki “Dar gelirli ve yoksul ailelerin, sağlık şartlarına uygun konut gereksinimlerini karşılayıcı tedbirleri devlet alır.” ibaresi ile konut hakkı anayasayla korunmuştur. 1982 anayasasında 1961 anayasasında olduğu gibi “gelir grubu” tanımı yapılmamış olup “devlet çevre şartlarını ve şehirlerin özelliklerini göz önünde bulundurarak, bir planlama çerçevesinde konut gereksinimini karşılayacak tedbirleri alır” ibaresi geliştirilmiştir. (Bayraktar ve Yılmaz-Bakır, 2019, s. 40; Es ve Oral, 2014, s. 94) 1980'li yıllara kadar sosyal devlet anlayışı çerçevesinde, kamunun toplu konut yapımı ve planlı kentleşmeyle alakalı birçok faaliyet icra edilse de tam bir başarı sağlanamamış ve plansız kentleşmeyle gecekondulaşma ülkenin yapısal sorunlarından biri olmuştur (Toplu Konut İdaresi, 2020).

1984 yılında 2985 sayılı Toplu Konut Kanunu ile özerk Toplu Konut Fonu’na bağlı, Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı İdaresi Başkanlığı adıyla Toplu Konut İdaresi Başkanlığı (TOKİ) kurulmuştur (Toplu Konut İdaresi, 2020). Düzensiz kentleşme ve artan nüfus nedeniyle, Kuruluş Kanununun gerekçesinde orta ve alt gelir gruplarının gerek kiracı, gerekse mülk sahibi olarak barınma olanakları zorlaştığından böyle bir yapılanmaya gidildiği ifade edilmektedir (Koç, 2016, s. 24). 1990 yılında TOKİ 412 ve 414 Sayılı KHK ile Toplu Konut İdaresi Başkanlığı ve Kamu Ortaklığı İdaresi Başkanlığı şeklinde iki ayrı kuruma ayrılmıştır.

1993 yılına kadar Genel Bütçe kapsamı dışında olan Toplu Konut Fonu, kendi yasal gelirleri ve bağımsız bütçe ile faaliyetlerini sürdürmüştür. Toplu Konut Fonu, 1993 yılından sonra Genel Bütçe kapsamına alınmıştır. Toplu Konut Fonu’ndan, 1984- 1993 yılları arasında, 877.984 adet konut finansman desteği sağlanmıştır. Bu sayı 1993-1999 yılları arasında 625.867 konut azalarak 252.117 adet konuta gerilemiştir. Yıllara göre rakamları verilecek olursa; TOKİ 1984-2003 yılları arasında 43.145 konut üretmişken sonraki 6 yıl içerisinde (2003-2009) bu sayı 326.402 artarak 81 il ve 603 ilçede toplamda 369.547’ye yükselmiştir (Zariç, 2012, s. 9). Sonraki 7 yılda (2003- 2010) TOKİ tarafından, 511 bin 639 konut üretmiş, 100 bini aşkın nüfuslu yaklaşık 20 şehir kuracak kadar inşa edilen 511 bin 639 konutun 201 bin 914'ü dar ve orta gelir

grubuna, 140 bin 945'i alt gelir ve yoksullara yönelik, 62 bin 644'ü gecekondu dönüşüm, 18 bin 988'i afet konutları, 35 köyde yapılan 4 bin 93'ü ise Tarım-köy uygulamaları kapsamında toplam 428 bin 584 konut, sosyal konut niteliğinde yapılmıştır (Toplu Konut İdaresi, 2020; Oral, 2014, s. 67).

20.6.2001 tarih ve 4684 sayılı Kanunla Toplu Konut Fonu, tamamen yürürlükten kaldırılmış ve varlıkların tek elde toplanmasının yolu açılmıştır (Turan, 2010, s. 267; Karaca, 2008, s. 63). İdare kaynaklarının azalması nedeniyle, konut üretimi yavaşlamış ve ülkemizin nitelikli konut gereksinimi tam olarak karşılanamamıştır (Toplu Konut İdaresi, 2020).

Kamunun konut yapımındaki görev, işlev ve eksiklikleri 17 Ağustos 1999 Marmara depremiyle bir kez daha gündeme gelmiştir (Toplu Konut İdaresi, 2020). Toplu Konut İdaresi, 1983’ten 2002 yılına kadar geçen 19 yılda toplam 43.145 konutu tamamlamıştır ve yaklaşık olarak 950.000 konutu kredilendirmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin 58. Hükümetinin yürürlüğe koyduğu Acil Eylem Planı çerçevesinde “Planlı Kentleşme ve Konut Seferberliği”nin başlamasıyla TOKİ, yeni bir vizyona kavuşmuştur (Toplu Konut İdaresi, 2020; Kara ve Palabıyık, 2009).

Bu kapsamda 59. Hükümet ile birlikte 28.6.2001 tarihi ve 4698 sayılı Konut Müsteşarlığının Kurulması ve Arsa Ofisi Kanununda Değişiklik Yapılması Hakkındaki Kanunun yürürlükten kaldırılması üzerine Toplu Konut İdaresi, 14/8/2003 tarihli ve 25199 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Cumhurbaşkanlığının D-4-2003-1010 sayılı tezkeresi ile Bayındırlık ve İskan Bakanlığı’na, 16/1/2004 tarihli ve 25348 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Cumhurbaşkanlığının D -1-2004-54 sayılı tezkeresi ile Başbakanlığa, 09.07.2018 tarihli ve 703 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile de Çevre ve Şehircilik Bakanlığına bağlanmıştır (Toplu Konut İdaresi, 2020). 5273 sayılı ve 08.12.2004 tarihli kanun ile Arsa Ofisi Genel Müdürlüğü kaldırılmıştır. Bu müdürlüğün yetki ve görevleri, bütün mal varlığıyla birlikte TOKİ'ye devredilmiştir. Bu kanunla birlikte Arsa Ofisi'nin ciddi miktardaki gayrimenkul stoku TOKİ'ye aktarılmıştır. Ayrıca TOKİ'nin büyük küçük her ölçekteki imar planlarını yapma yetkisi bulunmaktadır (Koç, 2016, s. 24).

5793 sayılı ve 24.07.2008 tarihli “Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair” kanunla daha önce TOKİ’ye verilmiş

olan imar planı yapma yetkisinin kapsamı genişletilmiştir. Bu kanun kapsamında TOKİ'ye gecekondu dönüşüm alanları ile toplu konut alanları dışında mülkiyeti TOKİ’ye ait taşınmazlarda da imar planı yapma yetkisi verilmiştir. Ayrıca bu kanunla getirilen "Bakanlıkların talebi ve bağlı bulunduğu Bakanın onayı hâlinde talep konusu proje uygulamaları yapmak veya yaptırmak" hükmü ile TOKİ ana göreviyle ilgili olmayan bir alanda da görevlendirilmiştir. (Genel Kurul Tutanağı 23. Dönem 4. Yasama Yılı: 51. Birleşim: 21/Ocak /2010).