TEKERLEMELERDE KULLANILAN PINAR

Tu bire şaşkın mashara²⁷⁵

(Yüzük Oyunu tekerlemesi -Çorum)

Bu tekerlememizde pınar nitelikleriyle verilmektedir. Bir yer olarak gösterilen pınarın içinde sülük ve balıkların olduğu da ifade edilmektedir.

TÖREN TEKERLEMELERİ

• PEHLİVAN SALAVATLAMA

Başım pınar gönlüm çarşı Güler yüzüm satar turşu Devlere durdum karşı Şimdi çocuk eze beni²⁷⁶

…

Seyit Ahmet gelmiş pınara Mevla’m ikinizin de işini onara Anamız çeker zahmetin

Babanız bilmez kıymetin Ahır zaman nebisisin himmetin Verelim peygambere salâvat Sallialâ resulüna Muhammet²⁷⁷

Merdâne merdâne İki yit çıhtı meydâne

Böyuğum deyi güvenme Gücüyüm deyi yerinme Hazreti Ali indi pınara

275 Ali DUYMAZ, İrfanı Arzulayan Sözler Tekerlemeler, Ankara, 2002, s.336

276 Age., s 347

277 Age., s.346

Allah her ikinizin işini de oyara²⁷⁸

…

Gönderiver bir salâvat Seyirttim gittim aradan Yardımcınızdır Yaradan Seyirttim gittim pınara Allah işinizi onara

Dinleyin analar sözümüzü²⁷⁹

…

· BİLMECELİ TEKERLEMELER

…

Akpınarda yuvayım Akpınarın ilidi Yengemdir kilidi Dün gece gelen kim idi Esecikle Musacık Eli budu kısacık²⁸⁰

(Tahtakurusu)

Gördüğümüz gibi tekerlemelerimizde pınar benzetme ve yer anlamlarında kullanılmasının yanında bereket ve ulu kişilerin gittiği yer olarak da kabul edilir.

Pınarın bereket olarak algılanmasından dolayı tekerlemelerde yukarıda da görüldüğü gibi peygamberlerin pınara indiğinden ya da dileklerin kabulü için pınara gidildiğinden bahsedilir.

Bu tasniflerde pınarın birçok şiir örneğinde buluşma yeri olarak kullanıldığı görülmüştür. Gençlerin birbirlerini gördükleri yerler pınar başlarıdır. Eski dönemlerde bir araya gelemeyen gençler eve getirilecek su bahanesiyle evden ve aileden uzaklaşmayı fırsat bilmişlerdir. Delikanlılar sevdiklerini görebilmek için

278 Ali DUYMAZ, İrfanı Arzulayan Sözler Tekerlemeler, Ankara, 2002, s.344

279 Age., s.345

280 A.y.

pınarı saatlerce nasıl gözlediklerini birçok halk şiirinde dile getirmişlerdir. Bu beklemelerin karşılığını genç kızların ağzından döküldüğü belli olan halk şiirlerinde de görmekteyiz. Bu bekleyişler neticesindeki buluşmalar oldukça saf ve temiz buluşmalardır. Sevenin veya sevilenin bir bakışı, bir tebessümü için pınarda saatlerce beklemek işten bile değildir. Duyulacak bir tatlı söz veya verilecek bir mendil ise aşığın kendini mutluluktan kaybetme sebebi olabilmektedir.

Büyük bir aşkla yanan âşık eğer sevdiğinden yüz bulamazsa yıkılır. Sevdiğine toz konduramayan âşık acısını pınardan çıkarmaktadır. İşte bu durum pınarların beddua ve serzenişe konu olmasına neden olmaktadır. Sevgiliye yapılamayan sitem pınara yapılmakta ve tüm olanların suçlusu olarak sevilenin görüldüğü ilk yer olması sebebiyle pınarlar kabul edilmektedir. Bu yüzden de pınarların her türlü felaketi hak ettiği düşünülmektedir.

Bu sınıflandırma sırasında pınar motifinin daha çok mekân olarak kullanıldığı gözlemlenmiştir. İnsanların hayatında rastladıkları, aşina oldukları öğeleri meramlarını anlatırken daha rahat ve sıkça kullandıkları görülmektedir.

İncelenen pınarın geçtiği diğer halk şiiri örnekleri Edebi Sanatlarda ve Anlatımlarda Pınar başlığı altında yer alan bir alt başlık olan kişileştirilmiş pınarlardır. Pınar başlarında sevdiklerini bekleyen gençler onları bulamayınca umudu pınara bağlamakta ve sevdiklerinin yerini ona sormaktadırlar. Pınar bu tür şiirlerde bazen soru sorulan bazen rahatlıkla sevgiliyle baş başa kalınan hatta bazen de kıskanılan bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Pınar başlarına koşan delikanlılar dertlerini bir sırdaş olarak gördükleri pınara anlatırlar. Belki de bunu pınarın tüm sıkıntıları alıp götüreceğini düşündükleri için yaparlar.

Diğer bir alt başlığımızda ise pınar mecaz anlam, yan anlam ve benzetmelerle karşımıza çıkar. İnsanlar hayatlarının her aşamasında büyük öneme sahip olan pınarlara birçok anlam atfetmiştir.

2. BÖLÜM

ÂŞIK ŞİİRİNDE KULLANILAN PINAR MOTİFİ

Halk âşıkları halk kültürünün taşınmasında son derece büyük bir görevi yerine getirmişlerdir. Onlar gezdikleri yerlere bu kültürü taşırken kendi yetenekleriyle de bunu can alıcı hale getirmeyi ihmal etmemişlerdir.

Bu bölümde halk âşıkları tarafından söylenen koşma, semai, varsağı ve destanlarda kullanılan pınar motifi üzerinde durulacaktır.

Âşık şiiri, âşıkların saz eşliğinde irticâlî olarak söyledikleri şiirlerdir. Âşıklar, eski Türk ozan, baksıların devamıdır.

Âşık olabilmek için bazı safhalardan geçmek gerekmektedir. Bu safhalarda özellikle bade içme olayı önemlidir. Umay Günay, âşıklığın safhalarını Murat Çobanoğlu’nun bade içme olayından hareketle şu şekilde tahlil etmektedir:

“I. Hazırlık safhası

a. Murad Çobanoğlu l940 yılında Kars’da doğmuştur. Âşık Şenlik’in yetiştirdiği usta bir âşık olan olan Gülüstan Çobanoğlu’nun oğludur. Kendini bildiği çağdan itibaren saz ve söz meclislerinde büyümüştür. İlkokul beşinci sınıftan ayrılmıştır.

b. Yaylaya göçlerini taşıdıkları sıcak bir günde çok susar.

c. Bir kayanın dibinde su içmek için eğildiğinde uyuyakalır.

II. Rüya

a. Bir sedirde oturan üç derviş görür.

b. Dervişlerden biri Çobanoğlu’na su verir, Çobanoğlu verilen suyu içer, içi büsbütün yanmağa başlayınca bunun bade olduğu aklına gelir.

c. Önde duran derviş, mühürlü bir ferman okutur. Çobanoğlu’nu da aralarına alarak Kur’an’dan âyetler okuturlar.

III. Uyanış

Pınarın yanında kendi kendine uyanır.

IV. İlk deyiş

Uyanır uyanmaz ilk deyişini söylemeye başlar:

Leylayı kadir cuma gününde Derin bir uykuda divan gördüm Üç derviş oturur sagi önde Sima bedir nuru nişanı gördüm

Üçü kadem bastı geldi yanıma Sandım ki ateş düştü canıma

Göz çevirdim baktım her bir yanıma Yazılmış mühürlü fermanı gördüm Fermanı alınca öndeki derviş

Okudu harfleri ser oldu beyhuş Duman aldı gözüm olmadı görüş Kesildi ışıklar zındanı gördüm

Murat Çobanoğlu sır oldu beyan Üç beş ayetinden okuttu Kur’an Aşk badesini verdi bilmedim o an Uyanır uyanmaz cihanı gördüm”²⁸¹

Âşıklara verilen badeden sonra kendinden geçen âşık Uyanış safhasında da görüldüğü gibi bir pınar başında uyanır.

Âşıklarımız, daha çok 11 heceli mısra yapısını kullanmayı tercih etmişlerdir.

Ancak 8 heceli mısralarla kurulan şiirler de söylemişlerdir. Ayrıca aruz veznini de kullananlar çıkmıştır.

Âşıklarımızın birçoğu ümmîdir. Ancak iyi eğitim almış âşıklarımız da vardır.

Âşık edebiyatı en parlak devirlerini 17. ve 19. yüzyıllarda yaşamıştır.

Elimizde bu döneme ait pek çok bilgi vardır. Ercişli Emrah, Karaca Oğlan, Âşık Ömer, Kuloğlu vb. pek çok âşık, edebiyatının en parlak isimlerindendir.

Âşık şiiri örnekleri incelenirken pek çok yerde pınar motifiyle

281 Umay Günay, Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi, Ankara, l986,s.148-149

karşılaşılmıştır. Pınar motifinin yer aldığı dörtlükler nazım türlerine ve bu türlerin içerisinde kullanıldığı anlamlara göre sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırma şu ana başlıklar altında yapılmıştır.

1. Koşmalarda Kullanılan Pınar 2. Semailerde Kullanılan Pınar 3. Varsağılarda Kullanılan Pınar 4. Destanlarda Kullanılan Pınar