Tefsirlerin Fıkhî Yönü

Kur’ân-ı Kerim’i tefsir ederken başvurulan metotlardan birisi de fıkıhtır. Sözlükte “bir şeyi bilmek, derinlemesine kavramak, iyi ve tam anlamak,” şeklinde tarif edilen fıkıh, terim olarak, kişinin lehine ve aleyhine olan hükümleri bilmesi olarak tarif edilmektedir. Şâfiî ise fıkhı, Kitap ve Sünnet’ten çıkarılarak elde edilen amelî hükümler olarak ifade etmektedir.³⁰⁰

Eserlerimize baktığımızda müfessirlerin ahkâm âyetlerini tefsir ederken ibadet, amel ve muamelât konularında fıkhî açıklamalar yapmakta olduklarını görmekteyiz.

Şâfiî mezhebine mensup olan Vâhidî eserinde fıkhî açıklamalara Celâleyn tefsirinden daha az yer verdiği görülmektedir.

Celâleyn tefsirinde ise, âyetlerin tefsiri yapılırken zaman zaman fıkhî açıklamalara yer verilmekte, âyetin işaret ettiği hüküm hakkında bilgi verilmektedir. Müfessir Şâfiî mezhebine mensup olması hasebiyle çoğu zaman Şâfiî mezhebinin görüşlerini nakletmekte bazen de hiçbir mezhep ismi zikretmeden fıkhî izahlarda bulunmaktadır. 2.2.4.1. Mezheb İsmi Zikretmeksizin Tefsir Yapmaları

Müfessirler bazen herhangi bir mezhep ismi zikretmeden fıkhî açıklamalarda bulunmaktadır. Konumuzla ilgili Vahidî’nin açıklamalarına yer verelim:

Örnek 1:

Müellif, “

َّنيا اوُرَفَك َنيذَّلا ُمُكَنيتْفَ ي ْنَا ْمُتْف يخ ْنيا يةوّٰلَّصلا َنيم اوُرُصْقَ ت ْنَا فحاَنُج ْمُكْيَلَع َسْيَلَ ف ي ْرَْلا يي ْمُتْ بَرَض اَذياَو

ريفاَكْلا

َني

ًانيبُم اوُدَع ْمُكَل اوُناَك

/ Yeryüzünde sefere çıktığınız vakit kâfirlerin size saldırmasından

299 Mahallî – Süyûtî, Tefsîrü’l-Celâleyn, 497.

300 Fahrettin Atar, Fıkıh Usûlü, 8. Baskı (İstanbul: İFAV Yayınları, 2010), 2; Karaman, “Fıkıh” Türkiye

78

korkarsanız, namazı kısaltmanızdan ötürü size bir günah yoktur. Şüphesiz kâfirler sizin apaçık düşmanınızdır” (en-Nisâ 4/101) âyetinin tefsirinde, seferde iken namazı kısaltmanın cevâzı üzerinde durmakta, sadece korku olduğu zaman değil, korku olmasa da seferde iken namazı kısaltmanın mübah olduğunu, bu hükmün Hz. Peygamber’den gelen sünnetle sabit olduğunu ve hakkında icma’ bulunduğunu izah bildirmektedir.301 Örnek 2:

Müfessirimiz, “

َنيديهاَّزلا َنيم يهيف اوُناَكَو ٍةَدوُدْعَم َميهاَرَد ٍسَْبَ ٍنَوَثيب ُهْو َرَشَو

/ O'nu ucuz bir fiyata, birkaç dirheme sattılar. Zaten ona değer vermiyorlardı” (Yûsuf 12/20) âyetinin tefsirini yaparken Yûsuf’u (a.s.) düşük bir fiyata yani haram paraya sattıklarını, zira hür bir insanın satılmasının haram olduğunu ifade etmektedir.302

Celâleyn tefsirinden örnekler verelim. Örnek 1: Müfessir “

يهْيَلَع َْثُيا َلََّف ٍداَع َلَو ٍغاَب َرْ يَغ َّرَُْضا ينَوَف يهّٰ للا يْيَغيل هيب َّليهُا َمَوا يري زْنيْلِا َمَْلحَو َ َّدلاَو َةَتْيَوْلا ُمُكْيَلَع َ َّرَح اََّنَّيا

َّنيا

َهّٰ للا

فروُفَغ

َر

ح

فمي

/ Allah, size ancak leş, kan, domuz eti ve Allah’tan başkası adına kesileni haram kıldı. Ama kim mecbur olur da, istismar etmeksizin ve zaruret ölçüsünü aşmaksızın yemek zorunda kalırsa, ona günah yoktur. Şüphesiz, Allah çok bağışlayandır, çok merhamet edendir” (el-Bakara 2/173) âyetini tefsir ederken mezheb ismi zikretmeden fıkhî açıklamada bulunmakta, Yüce Allah’ın ölmüş hayvanı (leşi) haram kılmasının, onun etini yemeyi haram kılması manasına geldiğini ifade etmektedir. Meyteyi, şer’an kesilmeyen hayvan olarak izah eden müellif, canlıdan koparılan uzvun da meyte hükmünde olduğunu belirtmektedir. Akabinde meyte olan balık ve çekirgenin istisna edildiğini ve yenilebileceğini beyan etmektedir. Müellif âyet-i kerîmede etâyet-inâyet-in daha çok kullanılması hasebâyet-iyle, özellâyet-ikle domuz etâyet-inâyet-in zâyet-ikredâyet-ildâyet-iğâyet-inâyet-i, diğer kısımlarının haram olma konusunda etine tabi olduğunu izah etmektedir.303 Örnek 2:

301 Vâhidî, el-Vecîz, 1, 285.

302 Vâhidî, el-Vecîz, 1, 542.

79

Yine Süyûtî, “

فميلَح فروُفَغ ُهّٰ للاَو ْمُكُبوُل ُ ق ْتَبَََك اَيبِ ْمُكُذيخاَؤُ ي ْنيكّٰلَو ْمُكيناَْيَْا ي يوْغَّللايب ُهّٰ للا ُمُكُذيخاَؤُ ي َل

/ Allah sizi, kasıtsız yeminlerinizden dolayı sorumlu tutmaz, fakat sizi kalplerinizin kazandığı (bile bile yaptığınız) yeminlerden sorumlu tutar. Allah çok bağışlayandır, halîmdir. (Hemen cezalandırmaz, mühlet verir)” (el-Bakara 2/225) âyetinin tefsirinde yemini lağv hakkında açıklama yapmakta ve kasıt olmadan, aniden ağızdan çıkan “Hayır, vallahi. Evet, vallahi” gibi lafızlarla yapılan bir yemin olduğunu ifade etmektedir. Yüce Allah’ın kasıtsız yapılan yeminleri affedeceğini ve bundan dolayı kefareti gerekli kılmadığını, fakat kasıtlı yapılan yeminlerden sorumlu tutacağını nakletmektedir.304

Örnek 3:

Müellifimiz, “

ًافوُرْعَم ًلْوَ ق ْمَُهُ اوُلوُق َو ُهْنيم ْمُهوُقُزْراَف ُيكاَََوْلاَو ىّٰماَتَيْلاَو ّٰبْرُقْلا اوُل وُا َةَوَْيقْلا َرََِح اَذياَو

/ Miras taksiminde (kendilerine pay düşmeyen) akrabalar, yetimler ve fakirler hazır bulunurlarsa, onlara da maldan bir şeyler verin ve onlara (gönüllerini alacak) güzel sözler söyleyin” (en-Nisâ 4/8) âyetinin hükmünü yerine getirmenin mendûb olduğunu ifade etmekte, vacip olduğu konusunda İbn Abbâs’tan rivâyet bulunduğuna işaret etmektedir.305

2.2.4.2. Şâfiî Mezhebinin Görüşleri Doğrultusunda Tefsir Yapmaları Tefsirimiz el-Vecîz’de bulabildiğimiz tek örneği verelim:

Örnek:

Vâhidî “…

ُهَّل يَمُ ُيْدَْهُا َغُلْ بَ ي ّٰ َّٰح ْمُكَس ُؤُر اوُقيل َْت َلَو ييْدَْهُا َنيم َرََْيَ تْسا اَوَف ُْتُْريصْحُا ْنياَف يهّٰ ليل َةَرْوُعْلاَو َّجَْلحا اوُّيتَُاَو

/ Haccı da, umreyi de Allah için tamamlayın. Eğer (düşman, hastalık ve benzer sebeplerle) engellenmiş olursanız artık size kolay gelen kurbanı gönderin. Bu kurban, yerine varıncaya kadar başlarınızı tıraş etmeyin…” (el-Bakara 2/196) âyetinin tefsirinde, haccı veya umreyi bir engel sebebiyle tamamlayamayan kişilerin, ceza kurbanı kesim yerini izah etmektedir. Irak âlimlerine göre kesim yerini Mekke, Şâfî’ye göre hacıların engellendiği yer, yani olayın geçtiği yer olarak zikretmektedir.306

304 Mahallî – Süyûtî, Tefsîrü’l-Celâleyn, 35.

305 Mahallî – Süyûtî, Tefsîrü’l-Celâleyn, 77.

80 Celâleyn tefsirinden örneklere yer verelim. Örnek 1:

“

َهّٰ لل ا َّنياَف ًاْيَخ َعَّوَََت ْنَمَو اَوييبِ َفَّوَََّي ْنَا يهْيَلَع َحاَنُج َلََّف َرَوَتْعا يوَا َتْيَ بْلا َّجَح ْنَوَف يهّٰ للا يريئا َعَش ْنيم َةَوْرَوْلاَو اَفَّصلا َّنيا

فريكاَش

لَع

فمي

/ Şüphesiz, Safa ile Merve Allah’ın (dininin) nişanelerindendir. Onun için her kim hac ve umre niyetiyle Kâ’be’yi ziyaret eder ve onları da tavaf ederse bunda bir günah yoktur. Her kim de gönlünden koparak bir hayır işlerse şüphesiz, Allah onu bilir, karşılığını verir” (el-Bakara 2/158). Süyûtî, cahiliye döneminde müşriklerin Safa ve Merve tepelerini tavaf edip üzerlerinde bulunan iki puta el sürdüklerini, Müslümanların bunu hoş görmemeleri üzerine bu âyetin nâzil olduğunu nakletmekte307 ve sa‘y’in hükmü hakkında izahlarda bulunmaktadır. İbn Abbâs’ın, sa‘y’in farz olmadığı hususunda görüş bildiridiğini, Şâfiî’nin ve diğer imamların ise sa‘y’in rükun olduğu görüşünü Beyhakî’den nakledilen bir hadisle güçlendirmektedir. Bu hususta Resûlullah’ın (s.a.s.) “

يعَلا مكيلع بتك للها نإ

/ Allah üzerenize sa‘y’i yazdı”³⁰⁸ ve “

ابِ اوؤدبا

هب للها أدب

/ Allah’ın başladığı ile başlayın”309 hadisleri sa‘y’in farz olduğunu beyan ettiğini anlatmaktadır.310

Örnek 2:

Müfessirimiz, “

َكيئّٰل وُاَو يةَريخّْٰلاَو اَيْ نُّدلا يي ْمُُهُا َوْعَا ْتََيبَح َكيئّٰل وُاَف فريفاَك َوُهَو ْتُوَيَ ف هينيد ْنَع ْمُكْنيم ْديدَتْرَ ي ْنَمَو

...

ف ْمُه يراَّنلا ٌُاَحْصَا

اَهي

َنوُديلا َخ

/ …Sizden kim dininden döner de kâfir olarak ölürse öylelerin

bütün yapıp ettikleri dünyada da, ahirette de boşa gitmiştir. Bunlar cehennemliklerdir, orada sürekli kalacaklardır” (el-Bakara 2/217) âyetinin tefsirinde, dinden dönen kişi ölmeden önce İslâm’a döndüğü takdirde amelinin bozulmayacağını, amelinden sevab alacağını, yine hac gibi ibadetlerini de iade etmesi gerekmediğini, Şâfiî’nin de bu görüşte olduğunu nakletmektedir.311

Örnek 3:

307 Müslim “Hac”, 263.

308 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 8: 492.

309 Tirmizî “Hac”, 38.

310 Mahallî – Süyûtî, Tefsîrü’l-Celâleyn, 23.

81 Müellif “اَم َنوُويعَُْت يطَسْوَا ْنيم َيكاَََم يةَرَشَع ُ اَعْطيا ُه ُتَراَّفَكَف َناَْيَْْلا ُُتُْدَّقَع اَيبِ ْمُكُذيخاَؤُ ي ْنيكّٰلَو ْمُكيناَْيَْا ي يوْغَّللايب ُهّٰ للا ُمُكُذيخاَؤُ ي َل لْهَا ْمُكي رَْت ْوَا ْمُهُ تَوَْيك ْوَا ُري َذيا ْمُكيناَْيَْا ُةَراَّفَك َكيلّٰذ ٍ اَّيَا يةَثّٰلَ ث ُ اَييصَف ْديَيَ َْلَ ْنَوَف ٍةَبَ قَر ُظَفْحاَو ْمُتْفَلَح ا او ُكَل ُهّٰ للا ُِّيَ بُ ي َكيلّٰذَك ْمُكَناَْيَْا هيتاَيّٰا ْم

َنوُرُكْشَت ْمُكَّلَعَل / Allah, boş bulunarak ettiğiniz yeminlerle sizi sorumlu tutmaz. Ama bile bile yaptığınız yeminlerle sizi sorumlu tutar. Bu durumda yeminin keffareti, ailenize yedirdiğinizin orta hallisinden on yoksulu doyurmak yahut onları giydirmek ya da bir köle azat etmektir. Kim (bu imkanı) bulamazsa onun keffareti üç gün oruç tutmaktır. İşte yemin ettiğiniz vakit yeminlerinizin keffareti budur. Yeminlerinizi tutun. Allah size âyetlerini işte böyle açıklıyor ki şükredesiniz” (el-Mâide 5/89) âyet-i kerîmesinin tefsirinde Şâfiî mezhebinin görüşlerine yer vermekte, kefâret olarak tutulan orucun ara vermeden tutulmasının şart olmadığını ifade etmektedir.312

Belgede Vâhidî’nin El-Vec’iz’i ile Celâleyn tefsirinin mukayesesi (sayfa 87-91)