2.4. ÇEK%ML% F%%LLERLE KURULAN %K%LEMELER
2.4.2. Tasarlama Kiplerinde Çekimlenmi Fillerle Kurulan %kilemeler
kilemeler
qalt rap – dirildeme öl ep – pi sin ilip – tartpa
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
GÖREV BAKIMINDAN K LEMELER 3.1. K LEMELER N KEL ME
GRUBUNDAK GÖREVLER
%kilemeler s fat tamlamas nda s fat ya da isim unsuru olarak görev alabilir. %sim tamlamas nda tamlayan ya da tamlanan n ikileme oldu unu görebiliriz. Baz isim tamlamalar nda hem tamlayan hem tamlanan ikileme olabilir. %kilemeler birle ik fiil grubunda, fiilimsi gruplar nda da farkl görevler üstlenebilir.
3.1.1. kilemelerin S2fat Tamlamas2nda Görev Almas2 3.1.1.1. kilemelerin s2fat
tamlamas2nda s2fat unsuru olarak kullan2lmas2 ad r – bud r (jer) a al – ja al (küzgi dala) ad ñ – küdiñ (adam) az – kem (oy a) az – maz (biledi) ayq – uyq (jol) aybaq – saybaq (jazuw) ay z – uy z (äjim) ay z – ay z (bet) ayla – täsil (jum s) ayran – as r (toy) aqar – aqar (aw l) aqsaq – toqsaq (qoy) aqt l – qaral (qoy) ald n – düldin (adam) alay – düley (boran) ala – qula (j lq )
alan – bulan (zaman) alma – julma (kiyim) alp s – jetpis (üy) alaw – jalaw (tuw) al m – berim (eti) al m – jul m (kiyim) alal – qulal (j lq ) almal – salmal (tis)
aluwan – aluwan (oqiy alar) al s – jaq n (ruwlar) anal – balal (jetim) and z – and z (qülder) anday – munday (jazat n ñ) apal – siñili (q zdar) arba – arba (zat) ar – bergi (tariyh) ard ñ – qürdiñ (dos) arsa – arsa (arba) art q – aw s (düniye) art q – kemdi (söz) aspa – tökpe (toy) ast l – üstili (üy) awmal – tökpeli (zaman) a lmal – jab lmal (parta) a pa – jalap (adam) a q – tesik (qora) äbi – täbi (tir ilik) äjik – küjik äñgime äkeli – balal (ekewi) äri – säri (küy) äreñ – päreñ (kün) älem – jälem (afiy a) badanaday – badanaday (bur aq) baj – buj (ayqay)
balal – a al (ana) basqa – basqa (ma na) bast – bast (aqsaqaldar) beles – beles (qumd jer)
beldew – beldew (ürindiqor) bor a – bor a (et)
bud r – bud r (q ) buj r – buj r (qab q) buld r – buld r (zaman) bul ñ – bul ñ (qalta) buj – buj (bet) buwma – buwma (hattar) bürme – bürme (tigis) b j r – b j r (ärip) b tq l – b tq l (j ra)
b l q – s l q (etken qasq r) b – j (jum s)
birli – jar m (adam) bir – bir (kese ay) quw – quw (änqime) dab r – dübir (ayqay) dos – jar (adam)
duw – duw (äzil äñgime) düñk – düñk (habar) düsir – düsir (jüris) digirdey – digirdey (jigit)
diñgektey – diñgektey (mehanizatorlar) eqil – tegil (köz jas )
enküw – enküw (jer) erli – bayl (adam) eski – qusq (düniyeler) egindik – ab nd q (jer) emen – jarq (er) emin – erkin (er) erke – totay (bala) eldi – kündi (jer) elsiz – jurts z (dala) erkek – ora (q zdar) essiz – tuss z (hal) estiler – estilmes 8ün) jayma – qoñ r (äwren) jay p – uwma (söz) jalba – julba (kiyim) jal z – jar m(jolaw ) jal m – jul m (kiyim) jaman – juman (kiyim) jarq – jurq (elektr am ) jayaw – jalp (adamdar)
jayma – uwaq (söz)
jaqs l – jamand (maqalalar) jamand – jaqs l (söz)
jaman – jäwtik (kiyim) jamaw – jamaw (körpe) jand – jaqt (molda) jadaw – jüdew (aw l) jaqpar – jaqpar (jartas) jal z – jal z (üyler) jal aw – jal aw (jip) jap raq – jap raq (qar) jaw nd – a nd (kün) jemtik – jemtik (kiyim) jentek – jentek (bal q) jeñil – jelpi (jum s) jeñil – jelteñ (jol) jolaq – jolaq (matamen) jöndi – jönsiz (söz) jup – jup (qustar) julma – julma (teri) jul m – jul m (kiyim) juwas – qoñ r (adam) jüzdep – m ñdap (mal) jürqen – tur an (jer) j r m – j r m ( apan) j p r – j p r ( ahta) j rtañ – j rtañ (q z ldan) j rt q – tesik (üyler) z ñ – z ñ ( sq r q) iyir – iyir (jol) iyir – q y r (asfalt) käkir – ükir ( aruwa) kedir – bud r (jol) keler – keter (bäle) kelimdi – ketimdi(qonaqtar) keris – al s (söz)
kew – kew (keñes, änqime) kör – jer (ängime)
köriner – körinbes (m ñ dabir) kübir – j b r (äñgime) kübir – kübir (söz) küj – küj (daw s)
küldi – küldi (köme , nan) kümbir – kümbir (ün)
kürdek – kürdek (iyzeñ) küs – küs (bet) kir – kir (bet) ki i – girim (töbe ik) qa nd – so nd (adamdar) qazan – qazan (süt)
qabat – qabat (kiyim) qa l an – so l an (adam) qap – qay (biyday) qaspaq – qaspaq (bet) qatpar – qatpar (balaq) qadaw – qadaw ( amdar) qal an – qutqan (tamaq) qarañ – qurañ(adam) qar n – qar n (may) qatar – qatar (üy) qatqan – qutqan (nan) qatt l – jumsaqt (nan) qaw – qaw (ängime) q ys q – q ñ r (a a ) q y n – q spaq (is) q y n – q staw (j ldar) q y r – y r (jol) q yan – keski (ur s) qiyqa – siyqa (tister) q yq m – s yq m (qa az) q yq – j yq (jol) q yl – q yl (oqiy a) qojalaq – qojalaq (bet) qora – qora (qoy) qos – qos (tüye)
qolat – qolat (küngeyler) quraq – quraq (kiyimder) qu aq – qusaq ( öp) quj – quj (a a tar) quw s – quw s (bölmeler) qula – qula (jip) quraw – quraw (tereze) q z l – jasa (qan) q lañ – s lañ (q zdar) q r q – elüw (qoy) mayda – üyde (zat) mald – jand (adam) märe – säre (jastar)
mädeni – köp ilik (ister) mädeni – turm st q (q zmet) meñ – zeñ (hal)
muñd – zard (jüz) m j – m j (jüz) neken – sayaq (ma iyna oyl – q rl (jer) op r – top r (k las) oyp l – toyp l (kez) olb r – solb r (kiyim) onday – munday (taps rma) or nd – or ns z (söz) oyq – oyq (jol) or l – or l (tawlar) örim – örim (kiyim) ösip – öngen (jan) örke – örke (tas) ötti – ketti (düniye) ö ti – qast (kim) pora – pora (jas) sala – sala (özen) sald r – salaq (adam) sal rt – salaq (q ym l) salq n – sal rt (adam) saltaq – saltaq (köylek) satal – satal (jeñ) saw s – saw s (kiyim) seldir – selew (ösimdik) sorpa – sul q (so m) s ps ñ – s ps n (söz) tan s – bilis (adam) taram – taram(jol) tawl – tast (jer) taq l – tuq l (tamaq) tas r – tus r (jüris) tay – tay (mata) talay – talay (qaytar an) tam – tum (tamaq) taw – taw (as)
tätti – dämdi (tamaqtar) tom – tom (kitap)
toma a – tuy qt q (ädebiyet) tüte – tüte (jün)
uwaq – tüyek (ister) ubaq – ubaq (kö ) uzaq – sonar (daw) uzaq – süre (daw) uz n – süre (daw) ulan – as r (toy) ulan – baytaq (ul s) ul l – ki ili (talanttar) usaq – tüyek (esep) uway m – qay s z (pi in) uwl – uwl (söz) uwmaq – uwmaq (qoydar) uwma – juwma (qatar) uz n – ubaq (tayaq) uypa – tuypa (tösek) ulma – julma (kiyim) u p – qonba (jan) ulan – ay r (dala) üysiz – küysiz (päter) üzdik – sozd q (masiyna) üyelmeli – süyelmeli (bala) üyli – jayl (jiqitter) ülkendi – ki ili (öleñder) ülken – ki i (adamdar) ünsiz – tilsiz (bölme) üzik – kesik (kiyiz) üyir – üyir (j lq ) ü – tört (kün)
aq – aq (kiyim) ala – jansar (jan) albar – albar (bet) al ay – al s (söz) ald r – älkes (minez) ald r – atpaq (närseler) eksiz – etsiz (dala) iykili – pisili( atpaq) oqp t – oqp t (kiyimder) oq – oq ( r a)
oq raq – oq raq (qum töbe ik) öre – öre (jazuw lar)
ld r – ld r (ün) as l – kiresili (ev) m – m (suw) ay – s ay (jigitter) – j (tums q) ld m – j ld m (adam) r añ – r añ (jüris) ss l – suw qt (birdeñe) irkes – tirkes (söygülikter) irili – ki ili (selo)
irili – uwaqt (talay ayt s) irili – usaqt (mal)
ilik – qaqpa (söz) ilip – alma (sözder) irik – irik (köylek-kön ek) i ti – t st (adamdar)
3.1.1.2. kilemelerin S2fat
Tamlamas2nda Hem sim Hem de S2fat Unsuru Olarak Kullan2lmas2
a al – inili (el – jurt) ad rl bud rl (oy- uq r) eren ay p (j n-peri) eskili jañal (kiyim-ke ek) j ynap tergen (maqal –mätelder) j rt q j rt q (körpe-tösek) qar p qaser (jetim-jesir)
3.1.2. kilemelerin sim Tamlamas2nda Görev Almas2 3.1.2.1. kilemelerin isim
tamlamas2nda tamlayan olarak kullan2lmas2
az q – tülik (ba darlamas ) äzil – ospaq (türinde) äzil – s qaqt ñ (ülgileri) äkim ildik – ämir ilik ( aqtar ) äwliye – änbiyelerdiñ (keremeti) bar mta – s r mta (mäselesi) daw – ar n (özi)
el – jurtt ñ (xaraqterimen) jaq n – jue qtar n ñ (üyi) jetim – jesirlerdiñ (kün körisi) j y an – tergenin (qaltas ) j ra – j l an n (bäri) j l – jumsaq (atawl ) kedey – kep iktiñ (beli)
keleke – kekesin (u q n ) kö – qon ñ ((kezi) kiris – s (jurnal ) qaz – qartas n (ald )
qarama – qars l qtard n (birli i) qatar – qurb n ñ (ald )
mal – jal (eyesi) oyda – q rda ñ ñ (bäri) ösek – jalan ñ (qurban ) s b r – kübirdiñ (s r ) Täk – täktiñ (kü i)
ul q – uy q (buy mdar )
3.1.2.2. kilemelerin sim
tamlamas2nda Tamlanan Olarak Kullan2lmas2
(kalhozd ñ) alas – beresisi (at aya n ñ) ap r – tup r (körpeniñ)ast – üsti (aq n öliminiñ) ata – anas (äkesiniñ) aw – jay n (birewdiñ) bald r – batpa n (üydiñ)baw – uw (q zd ñ) bet – jüzi (elimizdiñ) bur – bur (el aras n ñ) daw – ar n (awdarman ñ) dälme – däldigi ( abandazd ñ) erik – jigeri (kolhozd ñ) esep – qiysab (aw ld ñ) jay – küyin (üy i iniñ) jasaw – jabd (aw ld ñ) jigit – jeleñin (tat' yanan ñ) zar – muñ n (on ñ) keler – kelmesi (erqöbektin) keskin – kelbeti (eldiñ) qam – jay (üy bol as n) qonaq – qops s (üylerin) qora – qops lar n (biydayd ñ) qoq m – saq m (toyd n) q z q – duwman (köyleginiñ) q r s – t r s n (köyleginiñ) q rt s – q rt s n (aq lbayd ñ) oquw – bilimi
(on ñ) opay – topay n (eldiñ) sana – sezimin (tragediyas n ñ) sebep – saldar n (jigit jeleñnin) s ñq l – s lt ñ (oquw qaw mn ñ) talap – talqam (pat an ñ) täj – ta (eldiñ) teli – tentegin (ärkimniñ) tilek – talab (metallurtterdiñ)ul – q zdar (tuq m n ñ) ulpa – otan (tas qar mn ñ) uñ l – uñ l n (a ay n - tuw st ñ) ülken – ki isi (üydiñ) übir – dübiri (seniñ) üzir – mäziriñ (äwmeñiñ) ü kirip – tü kirgeni (erbolatt ñ) hal – jay n (öziniñ) ama – ar q (medreseniñ) n – ndar (eldiñ) q las – iltiypat (jupard ñ) m – j m (ul tawd ñ) qp l – j qp l (q lm st ñ) iz – tüzi (qo amn ñ) irik – irigin (qoyd ñ) i ek – qar n n
3.1.3. kilemelerin Birle3ik Fiil Grubunun sim Unsuru Olarak Kullan2lmas2
b j – t j (etti) ülp – ülp (etti)
o añ – o añ (etti)
3.1.4. kilemelerin sim Fiil Grubunda Görev Almas2 3.1.4.1. kilemelerin isim fiil grubunda zarf olarak kullan2lmas2
- Özinin aytuw n a, kündiz bala oq t pt , jazuw-s zuw a, oquw a ke kisin ot rad eken.
3.1.4.2. kilemelerin isim fiil
grubunda yüklem olarak kullan2lmas2 - Üsti-ba jüdew-jadaw.
3.1.4.3. kilemelerin isim fiil
grubunda nesne olarak kullan2lmas2 - Äldene e küñen beri jürüw-turuwd
um t p ta qal an.
-?ara bala a jeküw degendi, ur p-
so uw degendi bilmeydi.
3.1.5. kilemelerin S2fat Fiil Grubunda Görev Almas2 3.1.5.1. kilemelerin s2fat fiil grubunda zarf olarak yer almas2
-Minetin at m qol nda barar – barmas jol mda
- ?e emnen jeter – jetpeste jetim qald m - Keler kelmes jipti j l suwmen juwd - Köriner – körinbes m ñ dab r - Öler ölmes kün ke üw
3.1.5.2. kilemelerin s2fat fiil grubunda özne olarak kullan2lmas2
- Qol qoy p kelqen – ketken jüginetin
3.1.5.3. kilemelerin s2fat fiil
grubunda nesne olarak kullan2lmas2
- Äyt- üw degen düyege demew
- Ötken – kektendi os lay a esine tüsirdi - Kinäsin ay p juwgan bold
- Awmeñin.. ü kirip – tü kirgeni jasa an .. kerek
3.1.6. kilemelerin Zarf Fiil Grubunda Görev Almas2 3.1.6.1. kilemelerin zarf fiil grubunda zarf olarak kullan2lmas2
- Ab l p sab l p keldi.
- Jaw az p – toz p betimen ketti
- Bal q lar uy aylap – uy aylap keledi - Bir küni qelip, aqtar p – töñkerip , külimizdi köke ard
- Ol aq r p – aq r p berekelerin qa rd - … al p – jul p bara jatqan
- Aldap – suwlap kempirdi ar p sald - Jum st ap r p – jap r p istedi
- Q zdar men jigitter aralas p – quralas p ketti.
- Art n p – tart n p üyine de jetti - Ar p – tal p azar jettik
- Tama n as p –sas p tez i ti
- Qan q salq n qar a awnap – quwnap ald
- Zattar a l p – a l p jat r
- Ol a p – jar p e närse ayta almad - Üy mülkin a p – a p tastapt - … ar p – tar p azar jettik
- Biz äytip büytip barat n jerge jettik - Qa q nd baylap matap tastad - Mal lar özenen bayqap – bayqap ötetin
- Balalar baq ra – aq ra öttiler. - Revmatizm bara – bara jürek awruw na aynalad .
- Minetin at m qol nda, barar – barmas jol mda
- Et as p q m z quyar basa – basa - Jurt birin – biri basa – jan a qa a jöneldi.
- Domb ras n bezep – bezep, ändi äwelete rqayd .
- Abaqt da biyttep qurttap jergen adamdar da tab lad .
- Aw r – jum st ortaqtas p böle – jara kötergen dur s
- Jürekterdi buw p-tüyip qoyd . - Bir apan balas buz p-jara söz ald . - Elbesip – selbesip jum s isteydi. - Eñbek etip ekken dändi, elep – ek ep baptay m z.
-Nasimäge aytt jane an n qapalan p ot r an n körip, daws n biraz jumsart p jay p – uwa söyledi.
- Ondan da ja n p – jalpay p jüriyin dep oylad .
- Sembi äbden jadap – jüdep qartay p ketken.
- Kün aynalas n jalap – jalmap qar p barad .
- Jatpay – turmay izdendi.
- P aqt qayrapqa jan p – jan p jiberip - Äyel qoylard ñ aras n jara – mara bizge qara umt ld .
- Jarata – jarata düniyesi taws luw a aynal an.
- Jayawlap – jalp lap kele jatqan ar s jum s lar.
- … öz adl na jeke – jeke kitap etip ar an
- ?e emnenjeter – jetpeste jetim qald m.
- Birin – biri jebep – demep ne e saqqa urad .
- … jaratqan iyem jelep – jebep jür eken oy
- Bar j y an – tergenin ul n ñ qaltas na sald .
- J y l p – terilip ketti.
- J y n p – tüyinip özenge kelsem, balalar am l p jat r.
- Süzegen buqas n jondap – jondap ald . - Q stan jüdep – jadap qqan, jüdep – jada an el.
- Talent jüre – bara a lad . - Qula jüre – bara üyrendi. - Jüre – jüre tabandar tozd . - Jüre – jüre awruw a u rad . - Jürip – jürip kelip süyegim dalada qalat n bald – aw.
- J lap – s qtap balas n äskerge attand rd .
- J la – sürine q rman a bettedi. - J l p – sürinip üyge äzer jetti. - Jeydemizdiñ qolt n j rta – m rta süyreledi.
- Täwir kelin aq saqal men aq jawl qt n ñ adl nda iyilip – bügilip turad .
- Basqan izin añd p kekep – mukap jüretin.
- Keler kelmes jipti j l suwmen juwd . - Aldap kelip – kelip tastap ketken. - Kerilip – soz l p emhanadan qpayt n. - Kele – kele töselip ald q.
- Köriner – körinbes m ñ dab r. - Os söziñ küydirip – jand r p barad meni.
- Tügi qalmay küyip – jan p ketti. - Külip – oynap birge jüredi. - Kesip – jar p e teñe demedi.
- Astabar jamaw lar qol kü imen eskini qurust r p kesip – pi ip deydi.
- Kiyip – jar p payda baras ñ. - Be petti kiye – miye s rtqa qt - Birin – biri qa p – so p jurt or ndar nan türegeldi.
- Qaj p – tal p ären jetti. - Qayta – qayta bas ul d .
- Ärkimge qaqt p – soqt p, t n jürmeydi
- Qaq r n p – jötkirinip kün say n jatt . - Qa an körsen qal p – mülgip ot rgan. - Qat p – semip qal an nan.
- Üstin qa a – ma a orn nan köterildi. - Qa a – so a kirip keldi.
- Al qa p – p p qan a jüre alar, ökimet qur uz n.
- Qab na – sürine kirip keldi
- Üy aruwas na qat p – pisip al an. - Q yq y p – j yq y p ösken.
- Aytaqandar n qoldap – qo tap ot rd . - Jazbaym n dese qurttap – bittep a tan öledi.
- Tula boy qur s p – t r s p qal pt . - Balas n qu p – süyip jat r.
- Mayketov öz äreketiñ q mtap – mqap ustaw önerine erte jetildi.
- Bärin q r p – joy p kelip ot r.
- Ülkenimen ülken, balamen, baladay qalay bolsa, solay oynap külip ot rat n - Or p – qar p jürdi.
- Öler – ölmes küm ke üw
- Tiri degen habar n algan soñ, ölip- ö ip izdep keldi
- Ol ölip – tal p awruwhana a jetkizdi. - Azdan ösip köbeyip ösip örbip dam an.
- Öytip – büytip jürip adam qatar na qos ld m.
- Sas p – p spay izimdi jas rd m. - S r al on öytip – büytip s lap – s ypap jol a sald .
- Zamanek eki jüyrikti s lap – s ypap ba p ot r.
- T r s p – t rm s p säwle tüsken jaqqa umt l p baqt m.
- Nurbike, ub r p – ub r p, tört balas n erte keldi.
- Jum skerler uwlas p uwlas p kö üwge dayarlan p jatt .
- Ubap – ubap bara jatqan tüyeli kö - Mal j y p aramd qpen urlap – qarlap quws ñ dese, quwan p jür al andap. - Bir top adam j lq n ur p – j p, to z j lq s n äketti.
- Basqa q zdar us p – qon p jigitterge özderi ti isip jür.
- Biz de uw ldap – uw ldap erdik. - Manadan beri üzbektep – sozbaqtap aytay n degenim os edi.
- Ol tek üzip – julup ketüwdi ana oylayd .
- Menin üzip – soz p as qpay
tamaqtanuw m eki sa attay uwaq tqa soz ld .
- Özine jarat l s önerdi, üyip – tögip aq bergen eker.
- %ytqonaq ta q z l a a beriletin az qtan üzip – jar p kerektenedi.
- J lq lar biydaydan üzip – al p egiñen ettey berdi.
- Bügin üytip – büytip aman al p qal anmen erten ay r lad .
- Kenetten üyilip – tögilip qal an olja a tañ rqa an.
- Munday suw qt körmegender üsinip – qab n p apatqa u rayd .
- Atas n n ühilep – ah lap gan daw s n estidi.
- Qalan n balalar säl salq n tiyse, ü kirip tü kirip degbirdi alad . - ?alq p – tas p ömir ke ti - Artiyst bold m dep rb ñdap – j rb ñdap jürme.
- Samarqant bekzadalar q zd r alt p – j r alt p as l qaz na jasuwmen uzatqan. - Q z na toy istep r ap – j r ap uzatt . - Is ldap – p s ldap kiyinip jatt .
- Maqpald ñ andiyt n jamal, reti kelgen jerde ilip – al p jürgeni.
3.1.6.2. kilemelerin Zarf Fiil Grubunda Yüklem Olarak Kullan2lmas2
- %nisine aq r p – jekirdi
- Ol awz na kelgenin but p – att - Kinäsin juw p ayd .
- Tuw star na kirip – qt - Biri – biri qa p – so d
- Quda a qoy qalt r ap - dirildeme ay! - Ol qar ap – siledi
- Qoñs aw lda qona – jatt - Balas n qu p – syip jat r
- Saltanat aq jawl n orap – q mtad - Egin ilerdiñ arqas nda mol ast q ösip – önip ot r.
- Anas ul n süyip – qu t - Q zdar s lan p- s lan p jat r
- Aldanbas n, apt qpas n, ald – art n öl ep – pi sin
- Bir jaqt s nap – minedi - Ol j lq n ur p – j d
- Qoy, ra m onday ilip – tartpa sözindi
3.1.6.3. kilemelerin zarf fiil
grubunda nesne olarak kullan2lmas2
- %leskül mine azil – irildep ilip – qa a beretindi ard
- Qayd pu ayt – pu ayt dep aq rad .
3.1.6.4. kilemelerin zarf fiil
grubunda özne olarak kullan2lmas2
- Balas n q mtap – mqap äwre.
3.1.7. kilemelerin Ünlem Grubu Olu3turmas2
- Äwkim – äwkim awz nege köpirdi - Kös – kös botam, kös – kös!... - Qur – qur, januwar qur – qur.
- Oy – oy, aq ld adam tarl q jasay ma! - Olda - bildä keledi.
- Öyt – döyt irkin!
3.2. K LEMELER N CÜMLEDEK GÖREVLER
%kilemeler cümlede yüklem, özne, nesne, yer tamlay c s ve zarf olarak kullan labilir.
3.2.1. ikilemelerin Yüklem Olarak Kullan2lmas2
1 Q rman bas ab r dab r. 2 Aw l üsti ab r – sab r.
3 Olar a a – ini bol p ketken adamdar.
4 Ol az – kem oy a batt .
5 Jaw az p – toz p betimen ketti. E istik jer az p toz an.
6 Jänibektin bur n ast q saray aydaq – jaydaq.
7 Daw lbay, Q zdarmenen aypar – jaypar, ekewi bitim dese, bas n ayqar.
8 Derevnya ayrap – jayrap jat r. 9 %nisine aq r p – jekirdi.
10 Aytqan ötirik, aldaw – arbaw. 11 Ala – qula j lq . Ala – qula
mata eginiñ m ala –qula. 12 Kolhazd ñ özqelermen arada
alas - beresisi tüqel t nd r l pt .
13 Üstine kiygen kiyimderi alba – julba.
14 Arsa – arsa arba Kempir arsa – arsa.
15 Köktem kelip, özen as p – tas p jat r.
16 Düniye astan – kesten. Aspan da yer de astan – kesten appaq tüley.
17 Qon q salg n qar a awnap – quwnap ald . Tuw an – tuw star ma awnap – quwnap qaytuw a kelgen betim. 18 Zattar a l p – a l p jat r. 19 On ñ at r an jeri äzil – külki 20 Tösek or n äpter – täpter.
21 Ol üyine jete almay äwre sarsañ bold .
22 Bul o an ädet – da d bold . 23 Qoqpa ald älem – jälem afiy a
q zd n köñili de älem – jälem. 24 Bizdiñ bast q älim – bärim
kisi.
25 Balan ba p – qaqt 26 ba p – küttik jetim balan
ba p kütti.
27 baq – baq etti. Baq – baq dedi, bak ldad .
28 O an köp baq r p – aq rd . 29 Üyge bar p – kelip turam z. 30 Üyderi tamaqtar men bol p –
tol an.
31 Jürekterdi buw p – tüyip qoyd . 32 Bulañ – talañ bolma an
arm n.
33 Kölbeñdep köleñkeler buld r – buld r.
Buld r – buld r zaman tuw p tur.
34 Tänirek ortan layla an suwday burqan – tarqan. 35 Ol awz na kelgenin but p –
att .
36 B t – t q ld (bold ).
37 Adamn ñ küre tam r bilew – bilew.
38 Jel kü eydi aynada guw – guw. guw – guw ängime
39 Qala i i gürsil – dürsil. 40 dal – dul.
41 Boz köldiñ aynalas q yquw, dañ – duñ.
42 Bular qazan aya aralas p, dämdes – tuzdas bold . 43 Qa añan äyel körki däm –
tuz men.
44 ?a doda – doda. Doda – doda bold .
45 Jürgen jeri duwman – q z q. 46 Närse d b r – d b r etti. 47 Jaras erke – totay bala edi. 48 Bul esep – tayaq.
49 Üsti – bastar jalba – julba. 50 Qusq kiyimidi jamap – jasqap
51 Bölkeniñ besewin birdey jalap – juqtap qoy an.
52 kelgenderdiñ bäri jaqs – jaysañdar.
53 Ayaq – qol jar q – jar q. 54 Kinäsin juw p – ayd . 55 ?e esimen j lap – s qtad . 56 J rb ñ – j rb ñ etti.
57 Bamban ñ jar luw nan alañda ay n plitalar zañ r – zuñ r etip ketti.
58 Tüye zeñ – zeñ sald . 59 Kö e z ñ – z ñ sq r q.
60 Öziñ da jürmisiñ köyli – jayl 61 Aybas i tey küyip – pisti. 62 Bet awz m küyele – küyele . 63 Baq an kütip – baptawmen
jüredi.
64 Kir – kir bet aw zd . Üsti – bas kir – kir.
65 Qon a jatt , bilmeydi, esi kiresili as l .
?ubard ñ özi teginde kiresili – as l adam.
66 Tuw star na kirip – qt . 67 Kang r kungur sesi qañ r –
küñgir etkizdi.
68 Birin – biri qa p – sa d . 69 Üsti – bas n qa p – silkidi. 70 Qaz – qartas n adl na tartt .
Jegeni qaz – qarta.
71 Qan maydanda qaynap – pisti. 72 Jetim – jesirge, qarip – qasirge
qay r – zekat beriletin. 73 Qa an körsen, qal p – mülgip
ot r an .
74 Quda a qoy , qalt rap, dirildeme ay!
75 Qañq – qañq etkizdi.
76 Bul mom nbay asqan juwas ötirik söylemeytin qar p – qaser jetim jesirge raq md jaqs adam eken. 77 Qar ap siledi.
78 Qatpar – qatpar balaq. 79 Qaltañ – qaltañ etti. 80 Qalt – qalt etti.
81 Üy oruwas na qat p – pisip al an.
82 Q ypañ – q ypañ etti. 83 Qiyda – qiyda.
Qaz n qiyda – qiyda kesti. 84 Qoldan – qol a t ygizbedi. 85 Aytqandar n qoldap – qo tap
ot rd .
86 Qoñs aw lda qona – jatt . 87 Qurj n – qurj n etti.
88 Bet – aw zdar q z l – jasa qan. 89 Q m ñ – q m ñ etti.
90 Q ñq – q ñk etti. 91 Q rq – q rq etti. 92 Q r – q r etti. 93 Q r – q r etti.
94 Bäri may – may. Üsti bas may may.
95 Mald – jand adam. 96 Meñ – zeñ halde jürdi. 97 Miñgir – miñgir etti. 98 M j – m j jüz.
Jüzi m j – m j bol an.
99 Jol oyd m – oyd m q rat jerdiñ öbi oyd m – oyd m, quray bastapt .
100 Oyran – botqa bold .
Oy – sanam oyran – botqa. Oyran – botqas qt .
101 Oyran – top r q ld . Oyran – top r ñ ard . 102 Op r – top r klas
üydiñ i i op r – top r bol p ketti. 103 Jüregi oyp l – toyp l bop ketti.
Oyp l – toyp l kez öte q y n. Oyp l toyp l n ard . 104 On ñ opay – topay n ard . 105 Aq jawl n orap – q mtad . 106 Me ittiñ qab r alar qo qar müyiz
oyuw – örnekter men bezendirilgen.
107 Oñqa – oñqa bold . Oñqa – oñqas qt .
108 Aldanbas n, apt qpas n, ald – art n öl ep – pi sin.
109 Tiri degen habar n algan soñ , ölip – ö ip izdep keldi.
110 Egin ilerdiñ arqas nda mol ast q özip – önip ot r.
Ösip – öngen jan eken. 111 Ol bir ätti – ketti düniye. 112 Üsti – bas para – para.
113 Bet – awz par a - par a. Üsti – bas par a – par a . Par a – par a bold .
114 El usta an pälen e – tügen e deytin aqsaqaldar eken. 115 Pora – pora jas aqt .
116 Eñnbek berip pisip qatt . Ol küreste pisip – qatqan. 117 Sayq – mazaq kisi edi. 118 Üsti – bas sa al – sa al. 119 Saq r – saq r etti.
120 Beti satpaq – satpaq. 121 Sel – sel bold .
122 Dalan ñ jeri sorl – sortañ. 123 Ul n süyip – qu t .
124 Q zdar s lan p – s lan p jat r qaz edeb.
125 S ld r – s ld r etti.
126 ? p – p jañb r s lp – s lp etedi. Seyfulliyn
127 Jaqt s nap – minedi. 128 Biraz men tam r – tan s bop
ketkenbiz.
129 Eldiñ teli – tentegin jönge sal p ot r an adams z.
130 Boraq pen bäziken de uz nd – p sqal .
131 … enbekterdiñ özi u an – teniz. 132 Uw – duw.
133 A u jegendeniñ uw – zär bols n. 134 Ol j lq n ur p – j d .
J lq s n ur p – j p, to z j lq s n äketti.
135 Deli men, happa jeñil minezdi u p – qonba jan eken. 136 Uw ldap – uw ldap erdik
mom ul . 137 Ülp – ülp etti.
138 Alt baqan mañay üyme – jüyme. 139 Üy i i añ – uñ bold . ?añ –
uñnan toyd q.
140 Bet terisi and r – and r. 141 ?anjaw – anjaw ösken a a .
Saqal anjaw anjaw.
142 Köz jetkisiz eksiz – etsiz dala. 143 On ñ jaz andar iykili – pisili
atpaq.
?aqqa eti tiyip j l y basta an etti külden suw r p al p iykili – pisili asap – asap qalad .
144 ?o añ – o añ etti.
145 Tañda daw spenen dala uw – uw.
Tüyem uw – uw! Jür!
146 Att ñ do as na ilgen qoñ rawdan ld r – ld r ün ad .
147 Ol q ym l da sözi de ld m – j ld m adam.
148 Jalpaq sar qazaqpen bur ñan mdas – j mdas.
149 %leskül meni özil – iridep ilip – qa a beretindi ard .
150 Tulpar ñ z tek siy r a ilik – at s eken.
151 Qoy, ra m, onday ilip – tartpa sözindi. S lanov
152 Maqpald ñ andiyt n jamal, reti kelgen jerde ilip – al p jürgeni. Aq ev
153 Sapard ñ tuw an tetesiniñ denesi at r an arn nda irk – irk etedi. Aq ew
154 Olar i ti – t st adamdar.
3.2.2 kilemelerin Özne Olarak Kullan2lmas2
1 …sol arq l an n önegeli isterin artta a ay n – tuw sqa, a al – inili el – jurtqa ülgi önege etep us nuwd ñ.
2 Toy a a ay n jura at tügel aq r ld .
3 At aya n ñ ap r – tup r ana estildi.
4 Ard ñ – gürdiñ dos m bar. 5 Tama n as p – sas p tez i ti. 6 Erteñ ata – enem keledi. 7 At – jöniñ kim? At – yöni
joq ur suw.
8 ?ay qayna an a äjik – küjik äñgime bastal p ketti.
9 Äyel – erkek tügel j ynald . 10 äke – babañ kim
11 Ol baqs – balger bold . 12 Baqar – aqar köp.
13 … baqs – täwip pata beredi. 14 Bal – balger bal a p isteydi.
15 Baylard ñ bar mta – s r mta