Almus Baraj Gölü’nde bulunan Cyrinus carpio, Capoeta capoeta, Capoeta tinca ve
Chondostroma regium balıklarının parazit faunasındaki mevsimsel değişiminin
incelenmesi sonucunda 7 tür Dactylogyrus, 4 tür Gyrodactylus ve 1 tür Diplostomum olmak üzere 12 parazit türü tespit edilmiştir. C. carpio’ da D. extensus, C. capoeta’ da
D. pulcher, Dactylogyrus sp.1 ve Gyrodactylus sp. 1, C. tinca’ da D. narzikulovi, D. cricufer ve Gyrodactylus sp. 2 ve C. regium’ da ise D. vistulae, D. alatus f. major, G. elegans ve G. macrocornis parazit türleri görülmüştür. Ayrıca araştırmada Diplostomum
sp. C. carpio, C. capoeta, C. tinca ve C. regium balıklarının hepsinde tespit edilmiştir.
D. pulcher, D. narzikulovi, D. cricufer, D. alatus f. major ve G. macrocornis ülkemiz
suları için yeni kayıttır. G. elegans, D. vistulae, D. extensus ve Diplostomum sp. türleri de sadece Almus Baraj Gölü ve Yeşilırmak için yeni kayıttır.
Ülkemizde D. extensus bir çok araştırmacı tarafından farklı su kaynaklarından C.
carpio’dan Uluabat Gölü’nde (Oğuz ve ark.,1996), Dalyan Lagünü’nde (Aydoğdu ve
ark., 2001), İznik Gölü’nde (Aydoğdu ve Altunel, 2002), Eber Gölü’nde (Öztürk, 2005), Sapanca Gölü’nde (Uzunay ve Soylu, 2006), Karamık Gölü’nde (Afyonkarahisar) (Kutlu ve Öztürk, 2006) ve Doğanca Gölü (Aydoğdu ve ark., 2002) ve ayrıca D.
extensus Keban Baraj Gölü’nde Barbus rajanorum mystaceus ve Chondrostoma regium
balıklarında tespit edilmiştir (Sağlam, 1992).
Dactylogyrus ve Gyrodactylus türlerinin tanımlanması ve sınıflandırılmasında için
median çengel, marjinal çengeller ve bağlayıcı çubukların ve Dactylogyrus için ayrıca kopulatif organının şekilleri ve boyutları çok önemlidir. Fakat bu çengellerin ve özellikle kopulatif organlarin şekillerinin karmaşık olması ve kitenoid yapıların etrafını çevreleyen doku nedeniyle incelenmesi ve ölçülmesi çok zordur ve tanımlanmasını güçleştirir. Gerasev (1989) kopulatif organın yapısının ve şeklinin çengellerden daha fazla taksonomik öneme sahip olduğunu bildirmiştir. Bunların yanında coğrafik, mevsimsel ve konaktan kaynaklanan etkenlerdeki değişimler, Gyrodactylus ve
neden olduğu bazı araştırmacılar tarafından bildirilmiştir (Bakke ve ark., 1992).
Dactylogyrus’ların opisthaptörünün kitenoid kısımlarının yazın sonbahardakine oranla
daha küçük olduğu örneğin Dactylogyrus hypophthalmichthys Akhmerov, 1952 ve bu değişimin kopulatif organda mevsimlere ve konağa bağlı olarak değişmediği bildirilmiştir (Belova, 1988). Birçok kez türlerin ölçümleri detaylı olarak yapılmadığı zaman ve ölçümlerdeki farkların yüksek olduğu zaman türler yanlış tanımlanmış veya aynı tür iki farklı ad ile tanımlanmıştır (Bakke ve ark., 1992). Ayrıca, elde olan en önemli kaynak kitaplar 1900 ler öncesine dayanmaktadır ve birçok kez yetersiz olarak ölçümler ve çizimler yapılmıştır. Çalışmada da tespit ettiğimiz türlerin önemli kitenoid kısımlarının ölçümleri diğer araştırmacılar tarafından ölçümleri ile bazı farklar görülmesine rağmen kabul edilebilir sınırlardadır. Bu farklar çevresel etkenler ve konak faktörü gibi nedenlerin yanında, kullanılan teknikler ve mikroskoptan da kaynaklanabilir. Çalışmamızda, C. capoeta da bulunan bir Dactylogyrus türünün tam tespiti yapılamamıştır. Fakat bu tür Capoetobrama kuschakewitshi’ da tespit edilmiş
Dactylogyrus turkestanicus türü ile çok benzerlik göstermektedir. Sadece Dactylogyrus
sp. 1 de bulunan vajinal tüp D. turkestanicus’ta bulunmamaktadır. Taksonomik olarak ortaya çıkacak problemlerin çözülmesi için, parazit türlerinin morfolojilerinin, biyolojilerinin ve embriyolojilerinin detaylı çalışılması gerekir. Bununla birlikte Elektron mikroskop kullanılarak yapılan çalışmalar kitenoid kısımlar hakkında çok daha detaylı bilgiler verdiği bildirilmiştir (Shinn ve ark., 1993).
Genellikle, Gyrodactylidlerin konaklarına yüksek seçiciliği olduğunu bildirmiştir (Malmberg, 1970; Bakke, 1992). Örneğin, G. salaris birçok salmonid türünü enfekte eder ve kahverengi alabalıklar gökkuşağı alabalığına göre bu parazite daha hassastırlar. Bu fark konağın bağışıklık cevabındaki ve genetik farklılığından kaynaklanabilir. Ayrıca, G. salaris sazangilleri enfekte ettiği görülmemiştir ve yılan balıklarını enfekte ettiği ve 8 gün bu balık üzerinde yaşadığı ama beslenmediği bildirilmiştir (Tanum, 1983; Bakke ve ark., 1992). Bu konak seçiciliği Dactylogyrid türlerinde de bildirilmiştir. Izyumova (1965) Dactylogyrus solidus Akhmerov, 1948 üzerine yaptığı gözlemde, bu türün sadece kendi konağı olan C. carpio’yu enfekte ettiği ve aynı havuzda bulunan Leuciscus idus L., 1758, Tinca tinca ve Carassius carassius’u L., 1758 enfekte etmediğini gözlemlemiştir. Yaptığımız çalışmada, 4 tür balıkta 7
Dactylogyrus türü ve 4 Gyrodactylus türü tespit edilmiştir. Bu balıklar aynı yerden
avlanmalarına rağmen tespit edilen 11 tür konak seçiciliği göstermektedir. Sadece, D.
vistulae Almus gölünde L. cephalus üzerine yapılan başka bir çalışmada tespit
edilmiştir.
Parazitler doğal ortamın bir parçası olduğundan çevresel faktörlerdeki değişikliklere karşı çok hassastırlar ve bu faktörler parazit popülasyonunun dağılımını ve bolluğunu etkiler. Mevsimsel değişim faktörleri; özellikle sıcaklık, parazit popülasyonlarını etkileyen önemli bir abiyotik faktördür (Hanzelova ve Zitmman, 1985). Mevsimsel parazit dinamiğinin belirlenmesi; parazit biyolojisini anlamak, balıkların hastalıklara karşı hassas olduğu dönemleri belirlemek, kontrol stratejileri ile yetiştiricilik faaliyetlerini düzenlemek için gereklidir.
Bu çalışmada mevsimsel olarak parazitlenme oranına bakıldığında, balıkların parazitlenme oranı balık türlerine ve parazit türlerine göre değişmekle birlikte,
Dactylogyrus ve Gyrodactylus türlerinin enfestasyon yaygınlığı en fazla İlkbahar
[ortalama 10,4 °C (veriler Almus Baraj Gölü’nde yapılan diğer çalışmadan alınmıştır)]ve Yaz mevsimleri (ortalama 21,4 °C), Diplostomum sp. için sonbahar (ortalama 19 °C) ve İlkbahar mevsimi olmuştur. Bazı araştırmacılar sıcaklığa bağlı olarak bazı parazit türlerinin yoğunluğunun ve yaygınlığının arttığını, bazıları da azaldığını bildirmişlerdir. Örneğin, D. vastator, D. auriculatus’un bolluğu ve yaygınlığı sıcaklık artınca düşüş gösterirken; D. extensus ve D. zandti ise sıcaklık yükseldikçe artış gösterdiği bildirilmiştir (Paperna, 1963; Dzika, 1987; Schaperclaus, 1991; Kır ve ark., 2007). Çalışmamızda tespit edilen Monogenea türlerinde enfeksiyon oranında mevsimsel olarak değişimler gözlemlendi. Özellikle Dactylogyrus genusuna ait türler su sıcaklığıyla sıkı ilişkide hayat döngülerine sahiptirler. Bu genusa ait türlerin çoğunda yumurtadan embriyonun çıkması için belirli bir sıcaklık gerekmektedir. Özellikle hayat döngüsü çalışılmış olan D. vastotor için bu değer 20–28 ˚C olup, sıcaklığın 4 dereceye düştüğü zamanlar embriyonel gelişim durur. Olgun parazitler düşük sıcaklıklardan olumsuz etkilenirler ve özellikle kış aylarında konak balıkta parazit enfeksiyonunun büyük oranda azalmasına neden olur. Bu parazit türlerinde yumurta depolanması ise kış
aylarının sonunda biter. İlkbahar mevsimindeki parazit enfeksiyonun birden artış nedeni buna bağlanmıştır (Selver ve Aydoğdu, 2006). Bizim çalışmamızdaki mevsimsel değişim özellikle İlkbahar ve Yaz aylarındaki enfeksiyon oranın yüksek olması sıcaklığa bağlı olarak larvanın yumurtadan çıkışının bu mevsimlerdeki artışına bağlanabilir.
Almus Baraj Gölü’ nde yapılan bu çalışmada; sazan balıklarında D. extensus’a 3 mevsim rastlanılmıştır. Kış aylarında balık avlamada güçlük çekildiği için örnekleme yapılamamıştır. Parazitin enfeksiyon yoğunluğu yaz aylarında % 91, Sonbahar aylarında % 55, İlkbahar aylarında % 90 olarak tespit edilmiştir. Lux (1990), D. extensus’u 2 ile 9 derece arasındaki su sıcaklıklarında enfeksiyon oluşturduğunu bildirmiştir. D.
extensus’un havuzlarda en uygun yumurta bırakma sıcaklığı 16–17 °C arasında ve 8–9
gündür (Paperna, 1964). Bauer (1965), su sıcaklığının yükseldiği İlkbahar ile suların serinlemeye başladığı Sonbahar aylarında D. extensus yoğunluğunun artış gösterdiğine işaret etmektedir. Buna karşın suların aşırı ısındığı Yaz ayları ile su sıcaklığının aşırı düştüğü Kış aylarında da bu türün yoğunluğunun minimum seviyelere indiğini belirtilmiştir.
Aydoğdu ve Altunel (2002), İznik Gölü’nde yakalanan sazan balıklarındaki parazitleri incelemişler ve enfeksiyon yoğunluğunu en yüksek Mayıs ayında % 69,7 olarak tespit etmişlerdir. Kutlu ve Öztürk (2006) Karamık Gölü (Afyonkarahisar)’ nden yakalanan
Cyprinus carpio’nun metazoon parazitleri üzerine yapmış olduğu araştırmada D. extensus’da enfeksiyon oranı ve sayısı en yüksek değerlere Kış aylarında, en düşük
değerlere ise İlkbahar ve Yaz aylarında rastlamışlardır. Araştırmada Oğuz ve ark. (1996) ve Aydoğdu ve Altunel (2002)’in çalışmalarına paralellik gösterirken, Kutlu ve Öztürk (2006)’ün çalışmalarına paralellik göstermemektedir. Bu çalışma ile paralellik göstermemesinin nedeni araştırmada Kış aylarının incelenmemesinden ve diğer araştırmacıların çalıştığı yerle Almus Baraj Gölü arasında çevresel farklılıklar olmasından kaynaklanabilir.
Çalışmada C. capoeta’ da tespit edilen Dactylogyrus spp. türlerinin en yüksek enfeksiyon yoğunluğu Sonbahar aylarında rastlanılmıştır. Enfeksiyon yoğunluğu Yaz
aylarında % 50, Sonbahar aylarında % 55 bulunurken İlkbahar aylarında % 50 olarak tespit edilmiştir. Gyrodactylus sp. 2 ise sadece yaz aylarında % 25, sonbahar aylarında % 22 ve ilkbahar aylarında % 100 olarak gözlemlenmiştir.
Capoeta tinca’ da tespit edilen parazit türleri; D. narzikulovi, D. cricufer, Gyrodactylus
sp. 2’ dir. Dactylogyrus türlerinin en yüksek enfeksiyon yoğunluğu yaz aylarında gözlemlenmiştir. Yaz aylarında % 82,7, Sonbaharda % 36, İlkbaharda % 50 enfeksiyon yoğunluğu tespit edilmiştir. Gyrodactylus’ larda ise en yüksek enfeksiyon yoğunluğu İlkbahar aylarında rastlanılmıştır. Yaz aylarında % 51,7, Sonbaharda % 16 ve İlkbaharda ise % 25 enfeksiyon yaygınlığı tespit edilmiştir. Ülkemizde C. tinca ile ilgili Aydoğdu ve ark. (2002), Doğanca Baraj Gölü’nde yaptığı araştırmada Contracaecum sp türüne rastlamışlardır. Araştırma sonucunda C. regium’ da D. vistulae, D. alatus f.
major, G. elegans, G. macrocornis parazit türleri tespit edilmiştir. Dactylogyrus ve Gyrodactylus’ ların en yüksek enfeksiyon görüldüğü aylar İlkbahar aylarıdır.
Enfeksiyon oranları Dactylogyrus için yaz aylarında % 57, Sonbaharda % 36, İlkbaharda % 70, Gyrodactylus’ lar için Yaz aylarında % 20 ve Sonbaharda % 34,5,. Türkiye’ de C. regium ile ilgili Dörücü ve İspir (2005), Keban Baraj Gölü’ nde inceleme yapmıştır. Fakat bulunan parazit türleri bizim çalışmamızla uyuşmamaktadır.
D. vistulae ve G. elegans Türkiye ‘de daha önce sazan balıklarında tespit edilmiştir,
örneğin Cengizler ve ark. (2001), Seyhan Nehri’nde, Öztürk (2005), Eber Gölü (Afyon)’nde, Kutlu ve Öztürk (2006), Karamık Gölü (Afyonkarahisar)’nde, Öztürk ve Bulut (2006), Selevir Baraj Gölü (Afyonkarahisar)’nde. Fakat ilk defa bu çalışmada C.
regium’da görülmüştür.
Bu çalışmada tespit edilen diğer bir genus Digenea sınıfına ait olarak tespit edilen
Diplostomum sp. dir ve incelediğimiz 4 balık türünde de görülmüştür. Bu genus
yaklaşık olarak 30 türü içermekte olup, bütün kıtalarda yayılış göstermektedir.
Diplostomum sp’ özellikle balık çiftliklerinde tehlikeli olduğu ve enfeksiyonun katarağa
neden olduğu bildirilmiştir (Sangster ve ark., 2004). Parazitik kataraktan dolayı kronik körlük oluşur. Bu süre boyunca balık normal olarak beslenemez, büyümesi durur ve ölür (Sangster ve ark., 2004). Dörücü ve İspir (2001), Keban Baraj Gölü’ndeki
Acanthobrama marmid’de Diplostomum sp. enfeksiyonunun mevsimsel dağılımını
incelemişler Diplostomum sp.’nin en yüksek enfeksiyon yoğunluğu Haziran ve en düşük yoğunluk ise Mart ayında bulmuşlardır. Uzunay ve Soylu (2006)’ nun araştırmasında
Diplostomum sp. aylara göre enfeksiyon yaygınlığı Nisan, Mayıs, Haziran, Ekim ve
Kasım aylarında olduğu bildirilmiştir. Dörücü ve İspir (2001) Keban Baraj Gölü’nde
Acanthobrama marmid’ in gözlerindeki Diplostomum sp enfeksiyonunun mevsimler
olarak değişimini izlemiş ve en yüksek enfestasyon yaygınlığının Sonbahar ve İlkbahar aylarında olduğunu göstermiştir. Chappell (1969) Gasterosteus aculetus’ta L., 1758 görülen Diplostomum gasterostei Williams, 1966 enfeksiyonunun mevsimsel olarak enfeksiyon yaygınlığını izlemiş ve en fazla Mayıs ve Haziran ayları arasında (% 95) ve en düşükte Ağustos ayında (% 41) olarak belirlenmiştir. Bu farklı araştırmacılar tarafından bildirilen mevsimsel farklılık çevresel etkenlerin bölgeden bölgeye değişiklik göstermesinden kaynaklanabilir. Bizim çalışmamızdaki bu türe ait kayıtlar İlkbahar ve Sonbahar aylarında mevcut olup, türün mevsimsel görünümü açısında Uzunay ve Soylu (2006)’nun çalışması ile paralellik göstermektedir.
Almus Baraj Gölü’nde yapılan diğer bir çalışmada balık çiftliklerinden birinde balıkların göz merceğinde Diplostomum sp. ye rastlanmış ve balıkların tekinin gözünde de körlük gözlemlenmiştir. Enfeksiyonun görüldüğü çiftlik diğer çiftliklerle karşılaştırıldığında kıyıya en yakın çiftliktir ve parazit çeşitliliği olarak ta Gyrodactylus sp ve Ichthyophthirius multifiliis bulunduğu çiftliktir. Diğer çiftlikler gölde açıklarda bulunduğundan su kalitesi olarak farklılık gösterebilirler ve ayrıca, çiftliklerdeki balıkların geldiği yerler farklı olabilmektedir.
Kültür ortamında yetiştirilen balıklarda paraziter hastalıklar büyük ekonomik kayıplara sebep olduğu ve doğal ortamdaki parazitlerinde yetiştiriciliği yapılan balıklardaki enfeksiyonların kaynağı olduğu birçok araştırmacı tarafından bildirilmiştir (Woo, 1995;). Yetiştiricilik ortamında enfeksiyon olmasına rağmen parazit enfeksiyonu ciddi hastalıklara ve ölümlere neden olmadıkça genelde balıkçılar enfeksiyonu
önemsemezler. Fakat Lom ve Dykova (1992) ölümle sonuç bulmayan enfeksiyonların balıklarda büyümeyi engelleyebileceğini ve yoğun olarak stoklanmış balıklarda ürün getirisini yarıya düşürerek ekonomik kayıplara neden olabileceğini bildirmişlerdir. Bunun için doğal ortamdaki parazitlerin tespitinin yapılması, mevsimsel popülasyon
dinamiklerinin ve biyolojilerini çalışılması yetiştiricilikte tehdit oluşturabilecek hastalıkları kontrol etmek için önemlidir.
6. KAYNAKLAR
Akyurt, İ. ve Karataş, M., 1994. Tokat İlinin Su Kaynakları ve Balık Yetiştiriciliği Yönünden değerlendirilmesi. Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi, Cilt: 11, Sayı:1, Sh: 225–231, Tokat.
Anonim, 2004. Fishstat Plus (v.2.30) (CD_ROM). Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy (Available for download at: www.fao.org/fi/statist/fisoft/fishplus.asp).
Anonim, 2005. Balıklarda Paraziter Hastalıklar. Tarımsal Bilgi Paylaşım Sitesi. http://www.ziraatci.com/editor/yazigoster.asp?katid=30&editid=427&yaziid=12 53&manual=off&kategori=Su%20%C3%83%C5%93r%C3%83%C2%BCnleri. (16.05.2008).
Anonim, 2008. Türkiye İstatislik Kurumu.
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=2010. (01.08.2008).
Ash, L. R. ve. Orihel, T. C., 1991. Parasites: a guide to laboratory procedures and identification. ASCP Press, Chicago.
Atamanalp, M., Kocaman, E. M., Canyurt, M. A., 2002. Kentsel Atıkların Capoeta
capoeta capoeta (Güldenstaedt, 1772)’nın Hematokrit ve Sediment Seviyeleri
Üzerine Etkisi. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi.19(3–4); 439–445.
Aydoğdu, A., Öztürk, M.O., Oğuz M.C. ve Altunel, F., 2001. İnvestigations on Metazoan Parasites Of Common Carp (Cyprinus carpio L. 1758) In Dalyan Lagoon, Karacabey, Turkey. Acta Veterinaria (Beograd), 51(5–6); 351–358. Aydoğdu, A. ve Altunel, F. N., 2002. Helminth Parasites (Plathelminthes) Of Common
Carp (Cyprinus carpio L.) In Lake. Bulletin of the European Association of Fish Pathologists, 22(5),343.
Aydoğdu, A. ve Altunel, F. N., 2002. Doğancı Baraj Gölü’ nden (Bursa) Yakalanan Bazı Balıklarda Kaydedilen Helminthler. Türkiye Parazitoloji Dergisi 26(1); 87– 92.
Aydoğdu, A. ve Selver, M., 2006. Mustafakemalpaşa Deresi (Bursa)'ndeki İnci Balığının (Alburnus alburnus L.) Helmint Faunası Üzerine Bir Araştırma. Türkiye Parazitoloji dergisi, 30(1); 068–071.
Aydoğdu, A., Emence, H. ve İnnal, D., 2008. Gölbaşı Baraj Gölü (Bursa)'ndeki Eğrez Balıkları (Vimba vimba L. 1758)'nda Görülen Helmint Parazitler. Türkiye Parazitoloji Dergisi, 32(1); 086–090.
Balık S., Ustaoğlu M. R., Sarı H. M., 1992. Bafa Gölü ( Söke – Aydın) Karaburun (Chondrostama nasus L. 1758) Populasyonunun Biyolojik Özelliklerinin İncelenmesi, XI. Ulusal Biyoloji Kongresi, Elazığ 49-58.
Bakke, T.A., Harris, P.D., Jansen, P.A. ve Hansen L. P., 1992. Host Specificity and Dispersal Strategy in Gyrodactylid Monogeneans, With Particular Reference to
Gyrodactylus salaris (Platyhelminthes, Monogenea). Disease of Aquatic
Organisms. 13; 63–74
Barber, I. ve Poulin, R., 2002. Interactions between fish, parasites and disease. In: Hart, P.J.B., Reynolds, J.D. (Eds.), The Handbook of Fish and Fisheries. Blackwell Science, Oxford, pp. 359–389.
Bauer, O.N., 1965. Parasites of Freshwater Fish and the Biological Basins for Their Control. Israel program scientific translations, Jerusalem, 236s.
Belova, S. V., 1988. Variability of Chitinoid Structures of Dactylogyrus
hypophthalmichthys (Monogenoidea) in Relation to Host Size and Season. In
Investigations of Monogeneans in the USSR (Skarlato, O. A. ed.), pp. 38–43: Vsesoyuznogo Simpoziuma po Monogeneyam, 1977, Leningrad.
Bouloux, C., Langlais, M. ve Silan, P., 1998. A marine host–parasite model with direct biological cycle and age structure. Ecol. Model. 107, 73–86.
Buchmann, K., Mellergaard, S. & Koie, M., 1987. Pseudodactylogyrus İnfections in eel: A Review. Diseases of Aquatic Organisms 3, 51–57.
Buchmann, K. and Lindenstrom, T. 2002. Interactions between monogenean parasite and their fish hosts. International Journal for Parasitology, 32; 309–319.
Buhurcu, H. İ. ve Öztürk, M. O., 2007. Akşehir Gölü’ndeki Cyprinus carpio Linnaeus,1758 ve Alburnus nasreddini Battalgil, 1944’nin Endoparazit Faunası Üzerine Bir Araştırma. Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilim Dergisi 19 (2), 109–113.
Bush, A. O., Lafferty, K. D., Lotz, J. M. ve Shostak, A. W. 1997. Parasitology meets ecology on its own terms. Journal of Parasitology 83, 575-583.
Bykhovskaya, B. E., 1957. Monogenetic Trematodes, their classifications and Phylogeny. Academy of Sciences, USSR, Moscow and Leningrad. (In Russian). English translation by W. J. HArgis and P. C. Oustinoff (1961). American Institute of Biological Sciences, Washington.
Chappell, L. H. ve Owen, R. W., 1969. A Reference list of parasite species recorded in freshwater fish from great Britain and ıreland. Journal of Natural History. 3; 197-216.
Cengizler, İ., Aytaç, N., Şahan (Azizoğlu), A., Ozak, A. A. ve Genç, E., 2001. Ecto- Endo Parasite Investigation on Mirror Carp (Cyprinus carpio L., 1758) Captured From the River Seyhan, Turkey. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi, 18(1–2), 87–90.
Crespi, V., January 2005. FAO Fact Sheets on Aquaculture. FAO Aquacult. Newsl., 32 and 44 pp.
Cusack, R. ve Cone, D.K., 1985. A report of bacterial microcolonies on the on the surface of Gyrodactylus (Monogenea). Journal of Fish Diseases 8, 125–127. Demirsoy, A., 1998. Yaşamın Temel Kuralları (Omurgalılar), Ankara, 45–338 s.
Dzika, E., 1987. Annual Occurrence Dynamics of Common Monogeneans on the Gills of Bream From the Lake Goslawskie (Poland). Acta Parasitologica Polonica. 32; 121-137.
Dörücü, M. ve İspir, Ü., 2001. Seasonal Variation of Diplostomum sp. Infection in Eyes of Acanthobrama marmid Heckel, 1843 in Keban Dam Lake, Elazığ, Turkey. Ege Su Ürünleri Dergisi, 18(3–4): 301–305.
Dörücü, M., Dilsiz, N. ve Grabbe, M. C. J., 2002. Occurrence and Effects of
Diplostomum sp. Infection in Eyes of Acanthobrama marmid in Keban Dam
Dörücü, M. ve İspir, Ü., 2005. Keban Baraj Gölü’nden Avlanabilen Balık Türlerinde İç Paraziter Hastalıkların İncelenmesi. Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 17 (2), 400–404.
Geldiay, R., Balık, S., 1988. Türkiye Tatlusu Balıkları. Ege Üniversitesi Basım Evi No: 97 508 s.
Geldiay, R., Balık, S., 1996. Freshwater Fish of Turkey. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yayını. No: 46.
Grabda, J., 1991. Marine Fish parasitology: An Outline. Pwn-Polish Scientific Publishers 306p. Warszawa.
Gussev, A. V., 1985. Parasitic Metazoans Class Monogenea. In Key to the Parasites of Fresh water Fishes of tre USSR (Bauer, O. N. Ed.) Akademiya Nauka SSR, Leningrad, Vol 2, pp 10-353 (In Russian).
Hanzelova, V. ve Zitnan, R. 1985. Epizootiological İmportance of the Concurrent Monogenean İnvasion in the Carp. Helminthologia 22; 277-283.
Hoffman, G.L., 1967. Parasites of North american freshwater fishes, University of California Press. Berkeley and Los Angeles.
Hutson, K.S., Mooney, A.J., Ernst, I.. ve Whittington, I.D., 2007. Metazoan parasite assemblages of wild yellowtail kingfish (Seriola lalandi) from eastern and southern Australia. Parasitol Int. 56, 95–105.
Izyumova, N. A., 1965. Host-Specificity of D. vastator and D. Solidus. Translated Series No. 14. William J. H., Jr. (Editor). Virginia Institute of Marine Science. 15 pp.
Karatoy, E. ve Soylu, E., 2006. Durusu (Terkos) Gölü Çapak Balıkları (Abramis brama Linnaeus, 1758)'nın Metazoan Parazitleri. Türkiye Parazitoloji Dergisi, 30(3), 233–238.
Kearn, G.C. 1994. Evolutionary expansion of the monogenea. International Journal for Parasitology, 24(8); 1227–1271.
Kır, I. ve Ozan S.T., 2007. Helminth İnfections İn Common Carp, Cyrinus carpio L., 1758 (Cyprinidae) From Kovada Lake ( Turkey). Türkiye Parazitoloji Dergisi, 31(3), 232–6.
Koskivaara, M., Valtonen, E.T. and Prost, M. 1991. Dactylogyrids on the gills of roach in central Finland: Features of infection and species composition. International Journal for Parasitology, 21(5); 565–572.
Kuru, M. 1975. The Fish Fauna of East Anatolia. Atatürk Üniversitesi Yayını. No: 348, Araştırma Serisi No:36.
Kutlu, H. L. ve Öztürk, M. O., 2006. Karamık Gölü (Afyonkarahisar)’ deki Cyprinus
carpio Linnaeus, 1758 (Sazan)’nın Metazoon Parazitleri Üzerinde Anatomik,
Morfolojik ve Ekolojik Bir Araştırma. E.Ü. Su Ürünleri Dergisi, 23(3–4): 389– 393.
Larson, O. R., 1965. Diplostomulum (Trematoda: Strigeoidea) associated with herniations of bullhead lenses.Journal of Parasitology, 51, 224-229.
Lom, J. ve Dykova, I.., 1992. Protozoan parasites of fishes. Developments in aquaculture and Fisheries Science. Vol. 26. Elsevier Science Publishers B. V., Amsterdam. The Netherlands.
Malmberg, G., 1989. Salmonid Transports, Culturing and Gyrodactylus İnfections in Scandinavia. In Parasites of Freshwater Fishes of N. W. Europe (Bauer, O. N. ed.). Materials of The International Symposium of The Soviet-Finnish Cooperation, 10-14 January, 1988, pp. 88-104.
Malmberg, G., 1970. The excretory system and marginal hooks as a basis for the systematic of Gyrodactylus (Trematoda, Monogenea) Arkiv for Zoologie 23, 1– 235.
Merrick, J. R., ve Schmida, G. E., 1984. Australian Freshwater Fishes. Biology and Managament, 409 p.
Niewiadomska, K. ve Laskowski Z., 2002. Systematic relationships amomg six species of Diplostomum Nordmann, 1832 (Digenea) based on morphological and molecular data. Acta Parasitologica, 47 (1): 20–28.
Noble, E.R., Noble, G.A., Schad, G.A. ve Macinnes, A.J. 1989. Parasitology. The Biology of Animal Parasites. Lea & Febiger Philedelphia – London. 574p. Ogawa, K., 1996. Marine parasitology with special reference to Japanese fisheries and
mariculture. Vet. Parasitol. 64, 95–105.
Oğuz, M. C., Öztürk, M. O., Altunel, F. N. ve Ay, Y. D., 1996. Uluabat (APOLYONT) Gölünde Yakalanan Sazan Balıkları (Cyrinus carpio L. 1758) Üzerine Parazitolajik Bir Araştırma. Türkiye Parazitoloji Dergisi, 20(1),97–103.
Öztürk, M. O., Aydoğdu, A., 2003. Karacabey Bayramdere Dalyanı’ndaki Kefal Balıkları (Mugil cephalus L.)’nda Belirlenen Metazoon Parazitler. Ankara Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi. 50, 53–58.
Öztürk, M. O., 2005. Eber Gölü (Afyon)’ndeki Sazan (Cyprinus carpio L.)’ların Metazoon Parazitleri Üzerine Bir Araştırma. Türkiye Parazitoloji Dergisi, 29 (3): 204–210.
Öztürk, M. O. ve Bulut, S., 2006. Selevir Baraj Gölü (Afyonkarahisar)’ndeki Cyprinus
carpio L. (Sazan)’nun Metazoon Parazit Faunası Üzerine Bir Araştırma. Fırat
Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 18 (2), 143–149.
Paperna, I., 1963. Some Observations on the Biology and Ecology of Dactylogyrus
vastator in Israel. Bamidgeh 15; 8–28.
Paperna, I., 1964. Competitive Exclusion of Dactylogyrus extensus by Dactylogyrus
vastator (Trematoda, Monogenea) On The Gills of Reared Carp. Journal of
Parasitology 50; 94–98.
Poulin, R. 1992. Determinants of host-specificity in parasites of freshwater fishes. International Journal for Prasitology, 22 (6); 753–758.
Scholz, T. 1999. Parasites in cultured and feral fish. Veterinary Parasitology, 84, 317– 335.
Saglam, N. (1992) Some External Parasites On Cyprinids in Keban Dam Lake. Fırat University, Science Institution, Master Thesis, 50 pp
Sangster C. R., Dove A. D. M., Bowser P. R., 2004. Diplostomum in pond-reared walleye Stizostedion vitreum-implications of a management strategy for control.