DSÖ’nün Tarihsel Gelişimi ve Kuruluşu

DSÖ’nün temelleri 1851 yılında ilk Uluslararası Sağlık Konferansı’nda atılmıştır. 20.

Yüzyılın başına kadar bu tür 13 konferans toplanmışsa da, hastalıkların sebepleri ve hastalıklardan korunma yöntemleri detaylı olarak bilinmediğinden bu tür ortak çabalardan önemli bir başarı sağlanamamıştır.¹²⁴ Bu konferanslar veba, kolera, sarıhumma gibi başka ülkelerden yayılabilecek hastalıklarla başa çıkmak için hazırlanan karantina düzenlemelerini konu edinmiştir. Hükümetler bu tür konferanslara genellikle diplomat ve doktorlardan oluşan delegasyonlar gönderdikleri için, birbirlerinden oldukça farklı yapıya ve altyapıya sahip bu kişilerin fikirleri sonucunda ortaya çıkan konferans önerileri, nadiren hükümetler tarafından kabul edilebilir olmuştur. Bu durum yapılan konferanslarda uyumlu bir çalışma yapılmasını zorlaştırdığı için, küresel sağlık işbirliği konusunda olumlu sonuçlar alınmasını geciktirmiştir.¹²⁵

Sağlık konusuyla ilgilenen daimi bir uluslararası örgüt kurulması fikri, ilk olarak 1874 yılında Viyana’da düzenlenen 4. Uluslararası Sağlık Konferansı’nda ortaya çıkmıştır.

Rusya’nın düzenlediği ancak Viyana’da gerçekleşen bu konferansta, salgın hastalıklarla ilgilenecek ve dünyadaki tüm ülkelerden salgınlarla ilgili bilgi toplayacak uluslararası bir izleme komisyonu kurulması fikri ortaya atılmıştır. Ancak bu tür bir uluslararası izleme komisyonunun kurulması önerisi, konferans sonrasında devletlerce uygulamaya geçirilmemiştir.¹²⁶ Daimi bir uluslararası sağlık örgütü kurulması fikri öne sürüldükten yaklaşık 70 yıl sonra 1945 yılında, BM’nin kurulduğu San Francisco Konferansı’nda da toplantıya katılan 46 delege, uzmanlaşmış bir sağlık örgütünün kurulması hususunda fikir

124Bu konuda bkz. Necati Dedeoğlu,”Dünya Sağlık Örgütü, Sağlık Hakkı ve Küreselleşme”, TAF Preventive Medicine Bulletin, Cilt: 9, Sayı:4, 2010, s. 361.

125John Charles, “Origins, History and Achievements of the World Health Organization”, British Medical Journal, Sayı:2, 1968, s.293.

126Zacher ve Keefe, a.g.e., s.29-30.

59 birliğine varamamışlardır.¹²⁷ Aslında bir dünya sağlık örgütünün oluşturulması konusu, 1945'te San Francisco'da düzenlenen Birleşmiş Milletler Uluslararası Organizasyon Konferansı'nın özgün gündeminin bir parçası da olmamıştır. Esasen ele alınmak istenen konu sağlık alanında işbirliğinden ziyade savaşın hemen sonrasında acil yardım sağlanması olmuştur. O dönemde acil sağlık hizmetleri 1946’da kurulan UNICEF ve 1943'te Mihver güçlerinden kurtarılan alanlara yardım sağlamak amacıyla kurulan UNRRA gibi kuruluşlar tarafından sağlanmıştır.¹²⁸ Ancak savaş sonrası yeni salgın hastalıkların ortaya çıkmasına ilişkin endişeler, ülkeleri yeniden harekete geçirmiştir. San Francisco Konferansı’nda sağlık işbirliğinin ihmal edilmesi üzerine Brezilya ve Çin delegasyonları, tıbbın barışın temel bileşenlerinden biri olduğunu savunarak ilerleyen aylarda uluslararası bir sağlık örgütü kurmak üzere bir Genel Konferans toplanmasına ilişkin ortak bir bildiri sunmuşlardır. Böylece BM kurulduktan sonra himayesinde düzenlenen ilk uluslararası sağlık konferansı, 19 Haziran 1946’da New York'ta gerçekleşmiştir. BM bu konferansa dünyanın dört bir yanından halk sağlığı uzmanlarını davet etmiştir ve konferansa BM üyesi 51 delegenin yanı sıra gözlemci olarak 13 üye olmayan ülke de katılım sağlamıştır. FAO, ILO, UNESCO, OIHP, Kızılhaç, Dünya İşçi Sendikaları Federasyonu ve Rockefeller Vakfı gibi birçok kuruluşun temsilcileri de konferansa katılım sağlamıştır.¹²⁹ Konferans katılımcıları 1,5 aylık bir süre zarfı içerisinde DSÖ Anayasası’nı hazırlamışlardır.¹³⁰ Halk sağlığı uzmanları kurulacak yeni örgütün yapısını ve temel ilkelerini belirleyen anayasayı hazırlarken, hedefi üzerinde de anlaşma sağlamışlardır. Örgütün temel hedefi, hazırlanan DSÖ Anayasası’nın 1.maddesinde, tüm insanların mümkün olan en yüksek sağlık seviyesine erişmelerini sağlamak olarak tanımlanmıştır.¹³¹ DSÖ’nün kurucularının temel görevi, örgütün görev

127Lee, 2009, a.g.e., s.14.

128İbid, s.13.

129İbid, s.14.

130Kickbusch et al, 2013, a.g.e., s.13-15.

131Prentzas, 2009, a.g.e., s.13.

60 ve sorumluluklarının tanımlanması olmuştur. Bunun yanı sıra hazırlanan anayasada sağlık, temel insan haklarından biri olarak tanınmış ve hükümetler halklarının sağlığından sorumlu tutulmuştur.¹³² Hazırlanan anayasanın önsözünde, işlevsel düşüncenin hâkim olduğu da görülmektedir. Zira barışın ve güvenliğin sağlanması için halkların sağlığının temel öneme haiz olduğu ve bunun bireylerin ve devletlerin tam işbirliğine bağlı olduğu ifade edilmiştir.

DSÖ’nün kuruluşu için tüm hazırlıkların 1946 yılında tamamlanmış olmasına rağmen, anayasasının yürürlüğe girme koşulu olan 26 üye ülkenin onayı sağlanamadığı için örgütün resmi olarak kurulması gecikmiştir. 1946 yılında düzenlenen uluslararası sağlık konferansının sonuçlandırılmasından örgütün 1948 yılında kurulmasına kadar geçen iki yıllık süre, yeni örgütün çalışmalarına başlamasını isteyenlerin öngöremedikleri bir dönem olmuştur. Bu gecikmenin ana nedenleri, Soğuk Savaş'ın başlangıcı ve II. Dünya Savaşı sonrası uluslararası işbirliğinin zayıflamış olmasıdır. Bu durum BM'nin rolü konusunda da tartışmalara yol açmıştır. ABD ile Sovyetler Birliği arasında artan gerilim, sağlığın ve hastalığın belirleyicileri hakkındaki temel fikirleri ve ideolojik bakış açıları arasındaki farklılıkları da açığa çıkarmıştır. Görüş ayrılıkları sosyal tıbbın değerlerini ve hedeflerini benimseyenler ile sağlığa ilişkin üstlenilecek görevi yalnızca hastalık gözetimi ve kontrolü ile sınırlandırmaya çalışan kişiler arasındaki bölünmeyi de tetiklemiştir. Ayrıca ABD, PAHO’nun bağımsız statüsünü korumak istemiş ve başka bir kurumun altında faaliyet göstermesini uygun bulmamıştır.¹³³

Bu tür uzlaşmazlıklar örgütün anayasasının onaylanmasını ve dolayısı ile DSÖ'nün resmi olarak kurulmasını geciktirmiştir. Yaşanan bu gecikme, uluslararası sağlık işbirliğinin

132 Lee, 2009, a.g.e., s.16-17.

133 Ibid, s. 14.

61 sürdürülmesi sorumluluğunu üstlenecek bir Ara Komisyon oluşturulmasını gerektirmiştir. Zira sağlık alanındaki işbirliği ihtiyacı artmış ve bu tarz bir işlevsel örgütün kurulması kaçınılmaz olmuştur. Kurulan Ara Komisyon, daha önce Milletler Cemiyeti Sağlık Örgütü ve OIHP tarafından üstlenilen çalışmaları sürdürmüştür. Birkaç yıl boyunca UNRRA ve DSÖ Ara Komisyonu, uluslararası sıhhi konvansiyonlar ve uluslararası epidemiyolojik raporlamalar gibi sorumlulukları üstlenmiştir.¹³⁴ Ara Komisyon’un kurulmasının hemen ardından Mısır'da şiddetli bir kolera salgını ortaya çıkmıştır. 22 Eylül 1947’de yalnızca üç kolera vakası varken yaklaşık bir ay sonra, Kızıldeniz ve Süveyş Kanalı'nın her iki tarafında geniş bir şekilde artan 33 bin vaka bildirilmiştir. Ara Komisyon, derhal bir müdahale yaparak ABD, Sovyetler Birliği, Hindistan ve başka ülkelerden Kahire'ye 20 milyon doz aşı gönderilmesini sağlamıştır.

Bu aşıların üçte biri bağış olarak gönderilmiştir. Salgın, Şubat 1948'e kadar 20 binden fazla insanın ölümüne yol açarken, DSÖ Anayasası'nı onaylayan ülkelerin sayısında da bir artışa sebep olmuştur.¹³⁵ Yaşanan kolera salgını, sağlık alanında küresel olarak faaliyet gösteren işlevsel bir örgütün gerekliliğini bir kez daha ispatlamıştır. Böylece 7 Nisan 1948’de DSÖ Anayasası, yeterli sayıda üye ülke tarafından imzalanarak yürürlüğe girmiştir. DSÖ bu tarihte resmi olarak bir BM ihtisas kuruluşu haline gelmiştir. Türkiye de dâhil olmak üzere 61 ülke, bu anayasayı imzalamıştır. Örgütün kuruluş yıldönümü olan 7 Nisan, her yıl “Dünya Sağlık Günü” olarak kutlanmaktadır.

Görüldüğü üzere sağlık alanında işbirliği, yüzyıllar öncesinden beri süregelmiş ve ülkeler arası etkileşim arttıkça daha büyük bir ihtiyaç haline gelmiştir. Her ne kadar DSÖ’nün kuruluşundan önce düzenlenen uluslararası sağlık konferansları geçmişten beri sağlık alanındaki etkin bir işbirliği olduğuna dair bir izlenim yaratsa da, daha önce yapılan

134Hough, a.g.e., s.175.

135Lee, 2009, a.g.e., s.15.

62 işbirlikleri hiçbir zaman kapsamlı olmamış ve yalnızca salgın hastalıklar gibi spesifik konuları kapsamıştır. DSÖ ise sağlık konusu ile en geniş anlamda ilgilenmekte ve görev alanını daha geniş sosyal bir bağlamda ele almaktadır. Birinci bölümde de ayrıntılı biçimde değinildiği üzere DSÖ kurulana kadar birçok bölgesel ve uluslararası çapta faaliyet gösteren sağlık örgütü kurulmuştur. Ancak DSÖ tüm dünya ülkelerinin üye sayıldığı bir genel kurulunun bulunması sebebiyle, diğer uluslararası örgütlerden farklıdır. Bu genel kurul Dünya Sağlık Asamblesi olarak adlandırılmaktadır ve ilk Dünya Sağlık Asamblesi, 24 Haziran 1948'de Cenevre'de 55 üye devletten 53'ünün katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Düzenlenen ilk Asamble’de DSÖ Ara Komisyonu’nun varlığının, görevleri DSÖ tarafından hemen üstlenilmek üzere 31 Ağustos 1948 tarihinde sona ermesine karar verilmiştir. Günümüzde DSÖ’ye üye, 194 adet ülke bulunmaktadır.