Tarihsel değiĢim/geliĢim:

EskiĢehir bölgesinde tarih öncesi yerleĢmenin Erken Kalkolitik (M.Ö.5500) döneme kadar gittiği bilinmektedir. Hititler, Frigler, Lidyalılar, Persler, Helenler, Galatlar, Roma Ġmparatorluğu ve Doğu Roma Ġmparatorluğu egemenliğinin ardından bölge Selçuklular‟ın yönetimine geçmiĢtir. EskiĢehir‟de Ģu anki il sınırları dâhilindeki ilk

yerleĢim Porsuk vadisinin kuzeyinde, halk arasında ġarhöyük adı ile bilinen mevkidedir.

Burası antik çağda „Dorylaion‟ kenti olarak bilinmekte ve döneminin kavĢak noktasında yer almaktadır (Tokgöz, 1978). 1176‟da Selçuklu Sultanı II. Kılıçarslan‟ın Bizanslıları yenmesinin ardından Dorylaion terk edilmiĢtir. Dorylaion kalıntıları „EskiĢehir‟ olarak anılmıĢ, bu sonradan kurulan kentin ismi olarak günümüze ulaĢmıĢtır (Erdoğan, 2002).

Anadolu Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan, 1097‟de I. Haçlı ordusuyla yaptığı Dorylaion savaĢı sırasında bugün Odunpazarı olarak adlandırılan bölgeye ordugâh kurmuĢ, böylece EskiĢehir, Türkler tarafından „Sultan-yügi/Sultan Üyügü‟ olarak anılmaya baĢlamıĢtır. Bölgede yeni yerleĢme kurulmuĢ, Osmanlı topraklarına en erken katılan yerlerden biri olan EskiĢehir, uzun süre Sultan Önü sancağı olarak önemini sürdürmüĢtür.

EskiĢehir‟de kentsel yerleĢime dair bilgi alınan ilk belge günümüze ulaĢan bir minyatürdür.

Osmanlı döneminin ünlü nakkaĢı Matrakçı Nasuh‟a ait 1537 tarihli „Beyan-ı Menazil-i Sefer-i Irakeyen‟ adlı eserde bulunan ġekil 5.4. görülen EskiĢehir minyatürü, Ģehrin 16.yüzyıldaki durumuna iliĢkin en erken tarihli belgedir (Olcay vd., 2002).

ġekil 5.4. 16.Yüzyılda EskiĢehir Minyatürü ( 2014, Yurdaydın‟dan)

Kentin geliĢimini doğal sınır olan Porsuk Çayı belirlemiĢtir. Kenti ikiye bölen çay, ''Yukarı Mahalle'' ve ''AĢağı Mahalle'' olarak iki ayrı merkezin oluĢmasında etkendir. AĢağı mahalle olarak anılan bölgede belirleyici yerel kimlik unsurlarından olan sıcak sular bulunur. AĢağı mahallede çarĢı ve sıcak suların kullanıldığı hamamlar bulunur. Yukarı mahallede ise Odunpazarı konutları yer alır. Bu yönüyle ġekil 5.5. de görülen Ģekilde Ģehir

Anadolu Türk yerleĢmesini oluĢturan iki unsuru bulundurur. Yukarı mahalle olarak anılan Odunpazarı, kentin iç kalesiz ve sursuz sivil yerleĢimi „ġehristan‟ı, aĢağı mahalle olarak anılan bölge „Rabad‟ yani çarĢı bölgesidir (Olcay vd., 2002). Osmanlı Döneminde Odunpazarı‟nın biçimleniĢinde önemli rol oynayan unsurlardan biri de 1525 tarihli KurĢunlu Külliyesi‟dir. Odunpazarı bölgesinin odak noktası olan KurĢunlu Külliyesi, günümüzde de geleneksel doku içindeki çekiciliğini korumaktadır.

ġekil 5.5. 1896 Yılı EskiĢehir YerleĢim Planı. (Harita Genel Müdürlüğü arĢivinden)

1648 yılında Ģehri ziyaret eden Evliya Çelebi kenti Ģöyle tanımlamaktadır;

„Anadolu Eyaletinin yüzelli akçelik bir kazasıdır. Zengin ve sipahisi çoktur. Kadının geliri altı kesedir. ġehir on yedi mahalledir. Evleri, bağ ve bahçeleri olup gayet güzeldir. Hayli camii ve mescidi vardır. Medreseleri varsa da kâgir değildir. Yedi ilk mektebi, yedi tekkesi vardır. ÇarĢısı sekiz yüz kadar dükkândan ibarettir‟. XIX. Yüzyıl ortalarına kadar EskiĢehir‟i gören çeĢitli gezginlerin verdiği bilgilere göre, iki bölgeden oluĢan kentin fiziksel geliĢmesinin XVII. yüzyıldan baĢlayarak durağan bir döneme girdiği anlaĢılmaktadır.Selçuklu ve Osmanlı yönetiminin XVII. yüzyıla kadar olan dönemi içinde sürekli geliĢme gösterdiği gözlenen kentin, uzunca bir aradan sonra yeniden canlılık kazanmaya baĢlaması, yaklaĢık 1858-1860 yıllarına rastlamaktadır. Kente canlılık

kazandıran önemli bir olay da, 1894 yılında EskiĢehir‟e ulaĢan ünlü Berlin-Bağdat Demiryolu‟dur.

Bölgeye iliĢkin edinilen diğer tarihi belgelerden göçmen mahalleleri dıĢında, ahĢap olduğu bilinen çarĢı bölgesindeki ticaret ve konut yapılarının 1905 yılında çıkan yangında neredeyse bütünüyle yok olduğu anlaĢılmaktadır. 1905-1922 arasında yenilenmeye çalıĢılan bölgedeki çarĢı ve konut yapıları, KurtuluĢ SavaĢı sırasında hasar görmüĢtür. 1922 yılında EskiĢehir‟i terk eden Rumlar tarafından yakılmıĢtır. (Sönmez, 1984). Günümüzdeki verilere bakılarak aĢağı mahallede zarar gören ticari ve kamu yapılarının bir kısmının yer değiĢtirerek Odunpazarı‟na doğru kaydırıldığı düĢünülmektedir. Ticaretin bu bölgeye kaydığını gösteren en somut olguysa, yakacak odun alıĢveriĢinin bu bölgede yapılmasına dayalı olarak semte „Odunpazarı‟ adının verilmesidir. Bu süreçte Odunpazarı içinde bazı el sanatlarına dayalı sokaklar oluĢmuĢtur. EskiĢehir için özgün olan lületaĢı yapımı ve ticaretinin de bu bölgede yoğunlaĢtığı söylenebilir (Olcay vd., 2002).

ġekil 5.6. Yukarı Mahalle, KurĢunlu Cami ve Çevresi (Ahmet Atuk, 101 EskiĢehir)

KurĢunlu Camii ve etrafındaki yerleĢimin 20.yy baĢındaki fiziki durumu ġekil 5.6.

te görülmektedir. 20.yüzyılda, özellikle KurtuluĢ SavaĢı sonrası yıkık ve boĢaltılmıĢ bir kasaba görünümündeki EskiĢehir, Cumhuriyet dönemi ve sonrasında 1925 yılında il olmasıyla beraber hızlı bir kentleĢme sürecine girmiĢtir. Odunpazarı bölgesi yoğunluklu yerleĢim, zamanla aĢağı bölgeye kaymıĢ; özellikle Porsuk Çayı ve demiryolu ulaĢımına

yakınlığı nedeniyle istasyon kısmında çoğalmıĢtır. Odunpazarı bölgesindeki konut sahipleri, bu evleri yıkıp yenisini yapmak yerine aĢağı bölgede yeni inĢa edilen evlere taĢınmıĢlardır. Bu sayede Odunpazarı‟nın dokusunun büyük oranda korunması sağlanmıĢtır (Olcay vd., 2002). Ancak alanı gelir düzeyi yüksek olan kullanıcılarının terk etmesi ile düĢük gelirli kiracıların ikâmet etmeye baĢlaması neticesinde Odunpazarı tarihi yerleĢimi 1960-1980‟li yılları arasında fiziksel ve sosyal değiĢim geçirmiĢtir. Yapıların bakımı ve onarımı düzenli olarak yapılamadığından yerleĢim radikal bir dönüĢüm geçirerek gecekondu görünümlü bir hale gelmiĢtir (Ertin, 1994). Kentin ilk çekirdeğini oluĢturan Odunpazarı‟nın güney kesimi 1972 de açılan Ankara-Ġstanbul karayolu geçerken tarihi konutların yıkılmasından ve konut dıĢı kullanıma ihtiyaçtan dolayı olumsuz etkilenmiĢtir. Geleneksel Türk konut mimarisinin özelliklerini yansıtan bölgenin harabeye dönüĢmesi nedeniyle Odunpazarı için bir takım projeler yapılmaya baĢlanmıĢtır. Bu çalıĢmaların detayları sonraki bölümde aktarılmaya çalıĢılmıĢtır.