Yer Tamlayıcısı

Cümlede yönelme, bulunma ve uzaklaşma bildirerek yüklemi tamamlayan öge yer tamlayıcısıdır.10 _{“-e”, “-de”, “-den” hal eklerinden birini alır. “Kime, nereye, neye;}

kimde, nerede, neyde; kimden, nereden, neyden” sorularına yanıt verir. Şiirlerden örnekler:

Uğradım Muş’a Van’a. (s.13-12)

9 _{Karaağaç, age., s.227.} 10 _{Karahan, age., s.29.}

Yer Tamlayıcısı: Muş’a Van’a

Yataklardan gelir hastanın sesi. (s.96-4) Yer Tamlayıcısı: Yataklardan

Ansızın kalbime girdin (s.31-3) Yer Tamlayıcısı: Kalbime

1.3.5. Zarf

Yüklemin anlamını zaman, durum, nicelik, miktar, sebep gibi durumlar bakımından tamamlayan ögedir. Yükleme sorulan “ne zaman, nereye, neden, nasıl, niçin, ne kadar vb.” sorulara yanıt verir.

Şiirlerden örnekler:

Günden güne arttı derdim (s.39-4) Zarf: Günden güne

Çok uzatma ayağını (s.40-1) Zarf: Çok

Pek severim boğazımı (s.12-7) Zarf: Pek

Her zaman ayak üzeri(dir) (s.15-2) Zarf: Her zaman

1.3.6. Cümle dışı ögeler

Cümlenin herhangi bir yerinde bulunan, ancak kuruluşuna katılmayan ve dolaylı olarak cümlenin anlamına yardımcı olan ögelerdir. Ünlemler, ünlem grupları, hitaplar, bağlama edatları cümle dışı ögelerdir. Açıklama cümleleri ve ara sözler de cümle dışı unsurdur.11 _{Şiirlerde cümle dışı unsurlara sıklıkla rastlanır.}

11 _{Karahan, age., s.36.}

Şiirlerden örnekler:

Gah içerde, gah dışarıda (s.121-8) CDU.: Gah

Siz sağ olun Türk gençliği (s.20-8)

CDU.: Türk gençliği

1.4. Kelime Grupları

Kelime grubu, bir varlığı, bir kavramı, bir niteliği, bir durumu, bir hareketi karşılamak veya belirtmek, pekiştirmek ve nitelemek üzere belirli kurallar içinde yan yana dizilmiş kelimelerden oluşan yargısız dil birimidir.12 _{Başlıca kelime grupları}

şunlardır:

1.4.1. İsim tamlaması

En az iki ismin bir ilgi ile birbirine bağlanması sonucu oluşan kelime gruplarıdır. İyelik bağlantısı ile biribirine bağlanmış iki veya daha çok isimden oluşan tamlama.13

Tamlayan ve tamlananın ek aldığı durumlarda belirtili isim tamlaması oluşur. Yanlızca tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalara belirtisiz isim tamlaması denir. Birden çok ilişkilendirmenin ve dolayısıyla birden fazla ilgi hali çekiminin yer aldığı söz öbeğidir.14

Şiirlerden Örnekler:

Amasya’nın elması... (s.12-2) “Belirtili İsim Tamlaması” Mevla’nın kulu (s.14-3) “Belirtili İsim Tamlaması” Aşığın temeli (s.37-5) “Belirtili İsim Tamlaması”

12 _{Karahan, age., s.39.}

13 _{Zeynep Korkmaz, Gramer Terimleri sözlüğü Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2008, s.90.} 14 _{Günay Karaağaç, Türkçenin Söz Dizimi Kesit Yayınları, İstanbul, 2009, s.210.}

Vatan sevgisi ... (s.74-5) “Belirtisiz İsim Tamlaması”

Yayla çağı ... (s.82-3) “Belirtisiz İsim Tamlaması”

Köy pınarı... (s.93-3) “Belirtisiz İsim Tamlaması”

1.4.2. Sıfat tamlaması

İsimleri nitelemek veya belirtmek maksadıyla isim ve ona bağlı sıfatın tamlama dizilişinde oluşturdukları kelime grubu. Bu dizilişte sıfat tamlayan, sıfat tarafından nitelenen veya belirtilen isim tamlanan görevindedir.15

Âşık Veysel en çok sayı sıfatlarıyla tamlamalar yapmıştır. Renklerle kurduğu tamlamalar ise dikkat çekicidir.

Şiirlerden Örnekler: Al şal ... (s.90-1) Sefil baykuş ... (s.90-2)

Yüce dağlar ... (s.91-4) On üç sefer ... (s.96-2)

Enişli yokuşlu yollar... (s.107-1) Nice kahramanlar (s.115-4)

Gümüş takım (s.13-12) Sade yağ (s.13-12)

1.4.3. Sıfat-fiil grubu

Bir sıfat-fiil ile bu sıfat fiile bağlı tamlayıcı veya tamlayıcılardan kurulan kelime grubudur.16 Sıfat-fiiler bir yanları ile sıfat, diğer yanları ile fiillerdir. Sıfat-fiiler, fiil

15 _{Korkmaz, age., s.133.}

kök ve gövdelerine -An, -AsI, -mAz, -Ar, dIk, -AcAk, -mIş ekleri getirilerek yapılır.17 _{Şair en çok –An ekiyle sıfat-fiil grubu kurmuştur.}

Şiirlerden Örnekler:

Bağrımdaki açan çiçek. (s.31-5) Bu bir sır ki açıklanmaz

Diyen bilmez, bilen demez Öyle bir yol giden gelmez Uzar gider ara bahtım. (s.32-5) Bütün gazeteler yazar oldu

İsimler dillerde hep gezer oldu. (s.57-3) Üstüme düşmedik söz neme gerek. (s.67-2) Hakka halka yarayacak bir iş tut. (s.68-4)

1.4.4. İsim-fiil grubu

Bir hareket ismi ile ona bağlı tamlayıcı veya tamlayıcılardan kurulan kelime grubudur. Hareket ismi, -mAk, -mA ve -ış ekleri ile yapılır. Grubun ana unsuru hareket ismidir, genellikle sonda bulunur.18

Şair en çok –mAk ekini kullanarak bu grubu oluşturmuştur. Şiirlerden Örnekler:

Güzel seni sarmak için Yürüdü gönlüm yürüdü Yar uğrunda ölmek için Varıdı gönlüm varıdı. (s.21-1) Yetişmek için menzile. (s.17-6)

17 _{Bilal Aktan, Türkiye Türkçesinin Söz Dizimi, Gazi Kitabevi, Ankara, 2009, s.68} 18 _{Leyla Karahan, age., s.55.}

Haykırdı orduya:<< Yürümek gerek

Zafer bizim haydi yürü>> diyerek. (s.59-6) Olmak istiyorsan dünyada mesut

Hakka halka yarayacak bir iş tut Çalıştır oğlunu, kızını okut

İnsan olmak için okumak gerek. (s. 68-4)

1.4.5. Zarf-fiil grubu

Bir zarf fiil ile bu zarf fiile bağlı unsur veya unsurlardan kurulan kelime grubudur.19 Zarf-fiileri, eklerinin temel işlevleri, eylemlerin adlarını asıl eyleme bağlamaktır. Bu yüzden, asıl görevleri zarf yapmaktır. Bugün Türkiye Türkçesinde zarf-fiil olarak kullanılabilen başlıca ekler şunlardır: -a/-e; -ı/-i; -u/-ü; -ıp/-ip/-up/-üp; -arak/-erek ve -araktan/-erekten; -ınca/-ince/-unca/-ünce; -alı/-eli ve -alıdan/-eliden; -madan/- meden; -ken; -dıkça/-dikçe/-dukça/-dükçe/-tıkça/-tikçe/-tukça/-tükçe; -maksızın/- meksizin; -dığında/-diğinde/-duğunda/-düğünde/-tığında/-tiğinde/-tuğunda/-tüğünde; -casına/-cesine; -anda/-ende.20 _{Şair zarf-fiil örneklerini oldukça fazla kullanmıştır.}

Şiirlerden Örnekler: Hakir görüp ırk ayırmak Hakikatte yüz karası. (s.23-3) Yel değdikçe erir gider

Karşı dağda kara bahtım. (s.32-2) Gah uslu gahi deli

Sunam senden ayrılalı Garip halim görmeli

Benzim sarı solar gider. (s.44-4)

19 _{Leyla Karahan, age., s.57.} 20 _{Günay Karaağaç, age., s.172-173}

İnanıp kalmışım sen varsın orda (s.51-4) İşlediği suçun farkına varmaz

Ne yüzle varacağız ahirete” (s.56-4) Samsun’a çıkınca bir asker idi. (s. 59-3)

1.4.6. Tekrar grubu

Bir nesneyi, bir hareketi karşılamak üzere eş görevli iki kelimenin meydana getirdiği kelime grubudur.21

Tekrarlanan unsurların türüne göre beş çeşit tekrar vardır: Aynen tekrarlar, eş anlamlı tekrarlar, zıt anlamlı tekrarlar, eklemeli tekrarlar, bağlama edatları ile tekrarlar.22

Şiirlerde şiirin ahengini sağlamak için şair tekrarlardan yararlanmıştır. Özellikle dörtlüklerin son dizesi tekrarlanmıştır.

Şiirlerden Örnekler:

Gahi uslu gahi deli (s.13-13)

Sarsam amma sarsam amma (s.13-13)

Yel estikçe hışır hışır

Olan yapraklar titreşir. (s.15-4) Uzun ince bir yoldayım

Gidiyorum gündüz gece. (s.17-1) Varım yoğum bir Veysel’im. (s.30-5) Kısmet beni diyar diyar

Dolandırır bilmem ne var. (s.33-5) Her sabah her sabah suya giderken

21 _{Karahan, age., s.60}

Yar yolunda toprak olsam toz olsam.(s.75-1) Çeşit çeşit çiçek takmış döşüne

Çekilir göçleri peşi peşine. (s.91-2)

1.4.7. Edat grubu

Bir isim unsuru ile bir çekim edatından kurulan kelime grubudur.23

Gruptaki isim unsuru tek bir kelime olabileceği gibi, isim yerine geçen bir kelime grubu veya cümle de olabilir. Edatın isimle birleşmesi ekli ya da eksiz olabilir. Ancak zamirler çekim edatlarına mutlaka ilgi hâlinde bağlanırlar. Vurgu isim unsuru üzerindedir. Edat grupları anlamca kaynaşarak birleşik kelime hâline de gelebilirler, ama herhangi bir kavramı karşılamazlar ve çekim eki de almazlar.24

Şiirlerden Örnekler: Yetişmek için menzile

Gidiyorum gündüz gece. (s.17-6) Sıralanmış her yanında

Yıldız gibi benler gördüm. (s.37-1) Sohbet etme kötü ile

Güreş etme katı ile Gitme hırsın atı ile

Sakın hileden tuzaktan. (s.38-4) Ceylan gibi iner göle. (s.44-2)

Evvel benim idi şimdi kaçıyor. (s.61-3)

23 _{Karahan, age., s.62}

1.4.8. Bağlama grubu

Bağlama edatlarıyla ile birbirine bağlanmış iki veya daha fazla isim unsurunun meydana getirdiği kelime grubudur.25

Bağlama Grubunun Kuruluşu: 1. İsim + Bağlama Edatı + 2.. İsim Bağlama grubu karşılaştırma edatları kullanıldığında şöyle kurulur: Bağlama Grubu: Bağlama Edatı + 1. İsim + Bağlama Edatı + 2. İsim26

Şiirlerden Örnekler: Kişi ne çeker dilinden Hem belinden hem elinden Hayır ve şer emelinden

Hakikat bunun burası. (s.23-6) Orman memleketin süsü Hem ufağı hem irisi Her dalında bir kuş sesi

Ormandaki varlığa bak.(s.27-2) Sabır ile teskin ettim özümü. (s.60-7) Rüzgar ile mektuplaşır naz eder. (s.91-4) Bol gelirse dane ile samanı

O sene irahat kışlar çiftçiler. (s.99-1) Ben bir çoban olsam sen de bir koyun Beslesem elimde tuz ile seni.(s.66-2)

Ya bir şahin olsam ya bir baz olsam. (s.75-3)

25 _{Karahan, age., s.65.}

1.4.9. Unvan grubu

Bir şahıs ismiyle, bir unvan veya akrabalık isminden kurulan kelime grubudur.27 Eklendiği isme has özellik barındıran unvanlar; aynı zamanda kişiye karşı bir saygı veya kibarlık göstergesi olarak da kullanılmaktadır.

Şiirlerden Örnekler:

Meryem Ana neyin imiş. (s.41-4)

Fatih Mehmet Sultan temeli kurdu. (s.72-4)

Veysel Şatır ayrı düştüm eşimden.(s.82-4)