Takas Sözleşmeleri (Swaps)

Sözcük anlamıyla değiş tokuş ya da trampa demek olan swap, döviz kurları ve faiz oranlarındaki dalgalanmalardan kaynaklanan riskleri minimize etmek amacıyla geliştirilmiştir bir tekniktir. Swap sözleşmesi, en genel ifade ile iki tarafın üçüncü kişilere karşı olan geri ödeme yükümlülüklerini, önceden belirlenmiş kurallar çerçevesinde karşılıklı olarak değiş-tokuş etmelerini öngören sözleşme olarak tanımlanabilmektedir (Nurcan, 2005: 23).

Swap piyasasında son yıllarda görülen büyüme, uluslar arası mali piyasaların gelişiminde büyük etki yaratmıştır. Swap işlemleri, 1923’den beri bankacılık sisteminde uygulanmakla birlikte, asıl olarak 1970’ten büyük çapta kabul görmüştür. Swap piyasasının gelişimindeki en önemli adımlardan biri, swapın bir para piyasası enstrümanı olmaktan çıkarak bir kredi piyasası aracı haline gelmeye başlamasıdır. Ayrıca, para ve sermaye piyasalarındaki yasal kısıtlamalar, özellikle para swapının gelişimine oldukça katkıda bulunmuştur. Bazı Avrupa sermaye piyasalarına resmi girişin kısıtlı olması sebebiyle, swaplar bu piyasalara dolaylı giriş için de kullanılmaya başlanmıştır. Bu kısıtlamalar nedeniyle, ulusal piyasadan borç teminin daha yüksek maliyetli olmaya başlaması da swap piyasasının gelişimini etkilemiştir.

43 Swap işlemlerinde temel amaç, belirli bir finansal işlemin maliyetini ve riskini azaltmak için, işleme giren iki tarafa da fayda sağlamaya dönük olarak, iki tarafın da farklı finansal yeteneklerinden karşılıklı olarak avantaj elde etmesidir. Özetle, swap piyasalarından döviz kuru ve faiz oranı risklerinden korunabilmek, düşük maliyetli finansman sağlamak, kısa dönem aktif-pasif yöntemi stratejilerini uygulamak, hizmet geliri elde etmek ve spekülasyon yapmak gibi amaçlarla yararlanılmaktadır.

Swap sözleşmeleri, örgütlenmemiş piyasalarda işlem görürler. Belirli bir şekil koşuluna tabi değildirler. Swap sözleşmelerinde, sözleşme miktarı, teslim tarihi, vade, fiyat, teslim şekli ve benzeri bilgiler taraflar arasında serbestçe tayin edilir. Swap işlemleri genellikle orta vadeli işlemlerdir. Vade 3-10 yıl arasındaki bir süreyi kapsamaktadır, ancak vadenin daha uzun olması da mümkündür.

Swap piyasasında faaliyet gösteren katılımcılar iki grupta incelenebilir. Bunlardan birisi son kullanıcılar, diğeri ise aracılardır.

Son kullanıcılar: Swap piyasasında son kullanıcılar çok çeşitli kuruluşlar olabilmektedir. Dünyanın her yerindeki bankalar, şirketler, tasarruf sendikaları, sigorta şirketleri, devlet kuruluşları, uluslar arası teşkilatlar ve devletler swap piyasasına son kullanıcı olarak katılır. Son kullanıcılar, swap piyasasından çeşitli amaçlarla fayda sağlarlar. Bunlar, düşük maliyetli finansman sağlamak, yüksek getirili aktifler elde etmek, fazi ve döviz kurur risklerine karşı korunmak, kısa süreli aktif-pasif stratejilerini uygulamak ve spekülasyon yapmak şeklinde özetlenebilmektedir.

Aracılar: Aracılar, komisyon ücreti almak ya da ticari kar elde etmek için swap işlemine girmektedirler. Aracılar, döviz ve faiz swaplarının gerçekleştirilmesi için karşılıklı ihtiyaçları tespit eder ve tarafları bir araya getirirler. Ayrıca, swap anlaşmasına göre tarafların yükümlülüklerini yerine getirmesinde de garantörlük yaparlar. Talep edilen komisyon swapın yapısına, vadesine ve tutarına bağlı olarak değişmekle birlikte genellikle anaparanın 1/16 ile 1/8’i arasında değişmektedir.

44 Swapların uluslar arası piyasada çok değişik türleri vardır. Bunlar, yapı itibariyle para swapları ve faiz swapları şeklinde gruplanabilir. Diğer swap türleri de bu iki ana grup swapın değişik varyasyonlarından ya da bileşimlerinden oluşmaktadır. Para ve faiz swaplarını, kısaca aşağıdaki şekilde açıklamak mümkündür:

Para Swapı: İsminden de anlaşılacağı üzere döviz swapları, iki taraf arasındaki belli süreli döviz değiş tokuşunu ifade etmektedir. Burada taraflar genellikle cari spot kurdan belirli miktar dövizi, diğer bir döviz ile takas ederler. Bu işlemde bir yandan anaparalar değiştirilirken, diğer yandan anlaşma süresince anlaşmada belirtilen sabit ya da değişken faizli ödemeler değişime konu olmaktadır. Vade geldiğinde, önceden anlaşılan kurdan dövizler tekrar takas edilir. Bu suretle, vade bitiminde taraflar swap işleminin başlangıcındaki döviz varlıklarına tekrar kavuşmuş olurlar. Bu tür swap işlemlerinde, satın alınan döviz ile satılan döviz tutarları aynı olduğundan, toplam pozisyon itibariyle değil para cinsleri itibariyle net pozisyonda bir değişiklik olmalıdır.

Para swaplarında amaç, kur riskini azaltmak ve işleme taraf olan kişi ya da kuruluşların para ve döviz piyasalarındaki farklı borçlanma yeteneklerinden yararlanarak, erişim olanağı zor olan döviz cinsinden cazip oranlarda borçlanma imkanına ulaşmaktır.

Faiz Swapı: Faiz swapları, farklı fon piyasalarından elde edilen benzer vadeli, aynı tutarlı ve aynı para birimli, ancak değişik faiz oranlarına sahip kredilerin faizlerinin değiştirilmesini ifade etmektedir. Tipik bir faiz swapında, bir taraf ödemesini değişken faiz üzerinden yaparken, diğer taraf sabit faizden veya farklı bir değişken faizden yapar.

Faiz swapını, para swapından ayıran en önemli farklılık, bir faiz swapında anaparanın ne başlangıçta ne de vade sonunda değiştirilmesidir. Yani, swap işlemlerinin tarafları, kredileri temin ettikleri piyasalara karşı borçlandıkları anaparaları değil, ödemeyi taahhüt ettikleri faizleri değişim konusu yapmaktadırlar. Başka bir ifade ile taraflar kredi temin ettikleri piyasalara karşı, birbirleri yerine faiz

45 ödemektedirler. Buna bağlı olarak, risk miktarı sadece faiz ödemelerine bağlıdır. Bu nedenle, faiz swapı para swapına göre uluslar arası piyasalarda daha çok kabul görmektedir (Kaynak, 1999: 51; Gümüşeli, 1994).

Özetle, faiz swapı farklı kredi değerliliğine sahip kuruluşlarca, ucuz finansman temin etmek için kullanılan bir yöntemdir.

46

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

FİNANSAL VERİLERİN ANALİZİNDE KULLANILAN BAZI EKONOMETRİK MODELLER

Çalışmanın bu bölümünde finansal verilerin analizinde kullanılan bazı ekonometrik modellerden ARCH ve GARCH Modelleri ile türevleri ve (Hedge) Korunma Performansı oranın hesaplanmasında kullanılan yöntemler tanımlanmıştır. İlerleyen başlıklarda da konu ile ilişkili literatür incelemesi, ARCH ve GARCH yöntemlerine ve Hedge (Korunma) yöntemine ilişkin olmak üzere iki başlık altında ele alınmıştır.