TABLO 5 -8: DİYARBAKIR VE İLÇELERİNİN KENTSEL VE KIRSAL NÜFUS PAYLARI, 2012

9- Bağlar, Yenişehir, Kayapınar ve Sur ilçeleri büyükşehir belediyesi sınırları içinde yer alan merkez ilçeler olup, bu ilçelerin toplam değerleri merkez olarak alınmıştır.

Yukarıdaki grafikte Diyarbakır merkez kenti dı-şındaki ilçelerin kırsal nüfus paylarının yüksek olduğu görülmektedir. Buna göre ilin kuzeyin-de bulunan Çüngüş, Dicle, Eğil, Hani, Hazro, Kocaköy, Kulp, Lice ilçeleri ile Çınar ilçelerinin

nüfuslarının önemli bir bölümü kırsal alanda yaşamaktadır. Bu ilçeler özellikle bölge içinde Diyarbakır kentine, Bismil ve diğer büyük kentsel merkezlere göç vermekte ve nüfus kaybetmektedir.

Kaynak: TÜİK, 2012d.

GRAFİK 5 -11: DİYARBAKIR İLÇELERİNİN KENTSEL VE KIRSAL NÜFUS PAYLARI, 2012

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Merkez İl ToplamıKocaköyÇüngüşÇermikErganiBismilSilvanHazroÇınarDicleKulpHaniLiceEğil

Kentsel nüfus Kırsal nüfus

GAP Master Planı’nda bölgedeki sosyo-eko-nomik gelişmelere paralel olarak mekansal yapının ve kentsel gelişmelerin “kırık gelişme aksı” olarak tanımlanan Gaziantep-Şanlı-urfa-Diyarbakır ekseninde gerçekleşeceği öngörülmüştür. Belirlenmiş olan kırık gelişme aksı içerisinde Şanlıurfa ili için; Birecik, Suruç, Şanlıurfa Merkez, Hilvan ve Siverek ile “Şan-lıurfa-Viranşehir-Kızıltepe-Mardin Alt Bölge Gelişme Aksları belirlenmiştir. Diyarbakır ili için; Ergani-Diyarbakır, Merkez-Silvan ve Diyarbakır-Bismil hatları üzerinde bulunan merkezlerin kentsel gelişme odakları olacağı öngörülmüştür. Ayrıca GAP Eylem Planında Diyarbakır ve Şanlıurfa “cazibe merkezleri”

olarak belirlenmiştir.

2011-2013 dönemini kapsayan TRC2 Bölgesi Bölge Planında gelişmişlik ve potansiyelleri bakımından benzer özellik gösteren yerle-şimler, ilçe merkezleri bazında gruplanarak, 4 kademe yerleşim grubu oluşturulmuştur.

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yap-tırılan 1/100.000 ölçekli Adıyaman-Şanlıur-fa-Diyarbakır Çevre Düzeni Planında, Planlama Bölgesi’ndeki kentsel yerleşimlerin kademe-lenmesi TRC2 Bölge Planı kademekademe-lenmesi doğrultusunda belirlenmiştir. Kademelenmeye göre I. grup yerleşimler; genelde yüksek ve engebeli bölgelerde bulunmaları nedeniyle

5.3 Diğer Planlarda Kentsel Kademelenme

kısıtlı tarım arazilerine sahip, sulama projeleri dışında bulunan, daha çok kendi potansiyelleri ile kendi içinde gelişim gösteren ilçeler olup, Diyarbakır’da Çüngüş, Dicle, Eğil, Hani, Hazro, Kocaköy, Kulp ve Lice ilçeleri; Şanlıurfa’da Halfeti ilçesi bu yerleşimler arasında bulun-maktadır.

II. grup yerleşimler; görece küçük ve orta ölçekli, ulaşılabilirlik ve büyük merkezlerle etkileşim açısından uygun konumda bulunan, genelde tarım kapasitesi yüksek, kısmen tarımsal sanayi ve turizm ağırlıklı hizmetler sektörü potansiyeli bulunan, küçük ölçekli çekim merkezleri olarak tanımlanmıştır. Diyar-bakır’da, Çermik, Çınar ve Silvan; Şanlıurfa’da Akçakale, Birecik, Bozova, Ceylanpınar, Harran

ve Hilvan ilçeleri bu grupta yer almaktadır.

III. grup yerleşimler; daha büyük ve gelişme potansiyelleri açısından daha güçlü, il mer-kezleri ile direkt etkileşim halinde olan, üç ana sektördeki gelişme potansiyelleri yüksek, il merkezlerinden sonraki çekim merkezleridir.

Diyarbakır’da Bismil ve Ergani ilçeleri, Şanlıur-fa’da Siverek, Suruç ve Viranşehir ilçeleri bu grupta yer almaktadır.

IV. grup yerleşimler; planlama bölgesindeki, Adıyaman, Şanlıurfa ve Diyarbakır il merkezleri ya da merkez ilçelerdir. Bu yerleşimler, mal ve hizmet sunumları açısından bölgedeki ana çekim merkezleri olarak Diyarbakır ve Şanlıur-fa merkezleri olarak belirlenmiştir.

TRC21 Şanlıurfa ve TRC22 Diyarbakır İstatistik Bölge Birimlerinin ilçeler düzeyinde seçilmiş demografik, sosyal ve ekonomik gösterge-lere dayalı olarak önemlerini, dizilişlerini ve sınıflanmalarını ortaya çıkarabilecek endeksler geliştirmek amacıyla yapılan araştırmada çok değişkenli istatistiksel yöntemlerden Temel Bileşenler Analizi, Kümeleme Analizi ve Diskri-minant Analizi uygulanmıştır.

TRC2 Bölgesi ilçeleri öncelikle Temel Bileşenler Analizi ile sosyal, tarım, sanayi ve ekonomik değişkenler kullanılarak sıralanmıştır. Ardından ilçeler Kümeleme Analizi kullanılarak kümelere ayrılmıştır. İlçelerin ayrıldığı kümelerin doğ-ruluğunun sınanması ise Diskriminant Analizi kullanılarak yapılmıştır.

Temel Bileşenler Analizi; özetle, çok sayıdaki özelliklerin belli bir nitelik yönünden özet-lenmesi ve ortak nitelik ve biçimlerden bir soyutlama yapabilmeyi mümkün kılmaktadır.

Kümeleme analizinin genel amacı, belirli özel-liklerine göre birimlerin benzerliklerini ortaya koymak ve bu benzerlikleri esas alarak birim-leri sınıflandırmaktır. Kümeleme sonucunda birbiri ile yüksek oranda benzerlik gösteren nesneler aynı küme içinde yer almaktadır.

Diskriminant Analizi, x veri setindeki değiş-kenlerin iki veya daha fazla sayıdaki gruba ayrılmasını belirlemek amacıyla kullanılan bir yöntemdir. Bu analiz, verilerin tahmin edildiği gibi sınıflandırılıp sınıflandırılmadığını test etmek için kullanılmaktadır.

5.4 TRC2 Bölgesi İlçeleri Sıralama

ve Sınıflandırma Endeksleri

TRC2 Bölgesinin 25 ilçesine ait 13 değişken kullanılarak elde edilen sıralama aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Listenin ilk 2 sırasında merkez ilçeler bulunmaktadır. Listenin son sırasında ise Harran İlçesi yer almaktadır. Lise ve üzeri okul mezunu oranı Diyarbakır

mer-kezden sonra en yüksek ilçe 3. sırada bulunan Ergani’dir. Kadın okuma yazma oranı en yük-sek ilçe 4. sırada bulunan Birecik ilçesidir. Lise ve Üzeri Okul Mezunu Oranının yüksek olması ve Okuma Yazma Bilmeyen Nüfus Oranının düşük olması Lice’yi 5. sıraya yerleştirmiştir.

TRC2 Bölgesi ilçeleri; Temel Bileşenler Analizi kullanılarak sosyal, tarım, sanayi ve turizm alanlarında ayrı ayrı sıralanmıştır. Ardından

Bölgenin 25 ilçesi 31 değişken kullanılarak sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyine göre sıralanmıştır.

İlçelerin Sosyal Gelişmişlikteki sıralamasında 25 ilçeye ait 13 değişkenle oluşturulan 25x13 standartlaştırılmış veri matrisi kullanılmıştır.

Temel bileşenlerin öz değerleri ve varyans açıklama oranları, korrelâsyon matrisinin birim matrise eşitliğine (Bartlett Testi) ve örneklem yeterliliğine (Kaiser-Meyer-Olkin-KMO) ait test sonuçları Ek-3’te verilmiştir. Analizde kullanılan değişkenlerin 1. Temel Bileşenle korrelâsyonla-rı Tablo-5.9’da gösterilmiştir. Sosyal gelişmişlik boyutunu açıklayan birinci temel bileşende

her bir değişkenin sahip olduğu ağırlıkların yönü incelendiğinde; söz konusu 5 değişkenin negatif, bunun dışında kalan 8 değişkenin ise pozitif ağırlıklar aldıkları görülmektedir. Sosyal gelişmişlik ile pozitif yönde en çok ilişkisi bulunan değişken Lise ve Üzeri Okul Mezu-nu Oranıdır. Yine bir eğitim değişkeni olan Okuma Yazma Bilmeyen Nüfus Oranı sosyal gelişmişlik ile en yüksek negatif korrelâsyona sahip değişkendir.

TABLO 5 -9: SOSYAL DEĞİŞKENLERİN 1. TEMEL BİLEŞENLE İLİŞKİSİ

5.4.1 TRC2 Bölgesi İlçelerinin Sıralaması

5.4.1.1 İlçelerin Sosyal Gelişmişlik Düzeyine Göre Sıralaması

Değişkenler 1.Temel Bileşenle İlişkisi

Lise ve Üzeri Okul Mezunu Oranı 0,951

Şehirleşme Oranı 0,807

Kadın Okuma Yazma Oranı 0,788

Yapı Yüzölçümü 0,750

Toplam Nüfus 0,720

15-64 Yaş Grubu %si 0,683

Kanalizasyon Nüfus Oranı 0,283

65+ Yaş Grubu %si 0,010

Nüfus Artış Hızı -0,092

0-14 Yaş Grubu %si -0,507

Yeşil Kartlı Nüfus %si -0,528

Ortalama Hane halkı Büyüklüğü -0,533

Okuma Yazma Bilmeyen Nüfus Oranı -0,710