Taĥyīl ve Hayal Unsurları

Hayal, edebiyatın temel unsuru sayılmaktadır.541 Tahir-ül Mevlevi’nin Edebiyat Lügatı’nda hayal hakkında şunlar yer almakta: “Hayal, kuruntu manasınadır. Edebî yazı- larda bunun da bulunması lâzımdır, hattâ o yazıların zînetidir. Süleyman Fehmi merhum Edebiyat isimli kitabında:

“Hayâl en ziyâde şiirde, romanda hüküm fermâdır. Denilebilir ki şiir ve romanda ha- yâl her şeydir. Fikir ve his cihetiyle mütevassıt, fakat hayali semîn ve metîn olan bir şâir kolaylıkla bir müellif-i dahî olabilir, Ebüşşuarâ (şâirler babası) Homer, hissi mütevassıt olduğu halde hayâl-i mübdii sayesinde muhalled eserler vücûde getirmiştir. Eserlerinde göze çarpan hâssa-i asliye muhayyilesidir… Hayalî bir şair, herkesin meçhulü bulunan bedâyi fezalarında dolaşır, oralarda gördüklerini, başkalarına da göz kamaştırıcı renklerle göstermeğe çalışır. Fikrî, hissî ve hayalî yazılar arasında kara kalem ve yağlı boyalı levha- lar beynindeki fark kadar donukluk ve parlaklık vardır. Bununla beraber hayalî bir eserde hakikat zevki de feda edilmemelidir.” demektedir542.”

Teşbih, mecaz, istiare ve benzeri hayal unsurları, varlığın daha şahsî, daha hususî bir tarzda idrâk edildiğini gösterir. Bir edebiyatçı, özellikle de bir şair bunlar vasıtasıyla “gü- zel”i daha güzel, “sıradan olan”ı güzel gösterir; “çirkin”de güzellik bulur; “sempatik olan”ı yüceltir, “antipatik olan”ı aşağılar. Bir bakıma, “kabul” veya “red”lerde mübalağalara baş- vurmak suretiyle yapılan “varlığı değiştirme” çabası, üslûbu renklendiren en önemli faktör- lerden biridir543.

Muessesetu’l-ªArabiyye li’d-dirāsāt ve’n-neşr, 1977, s. 215; İbn ªAbdi Rabbih el-Endelusī, a.g.e., III/199; el-Cāħiź, a.g.e., I/81.

540 _{EAD, s. 442; EAD-Tekmile, s. 679; el-İśfehānī, a.g.e., IV/48; İbn ªAbdi Rabbih el-Endelusī, a.g.e.,}

III/199.

541 _{el-Fāĥūrī, a.g.e., s. 23.}

542 _{Tahir-ül Mevlevi, Edebiyat Lügatı, İstanbul, Enderun Kitabevi, 1973, s. 51, Hayal mad.} 543 _{Yıldız, a.g.e., s. 368.}

Şevķī Đayf, taĥyīli “genel olarak edebiyatçıya, özel olarak da şaire, duygularıyla ve hisleriyle yoğurduktan sonra, imgeler oluşturmada yardımcı olan edebî bir meleke sayıl- maktadır” şeklinde tarif ediyor544.

Muśtafā el-Cevzū’ya göre taĥyīl, şâirin beyan sanatlarından yardım alarak muhatabın zihninde hayaller ve imajlar oluşturması, dinleyiciye anlattığı şeyin gerçek olduğu duygu- sunu vererek psikolojik bir etki bırakmasıdır545.

Muhammed en-Nuveyhi ise yukarıdaki tarifleri tamamlayıcı nitelikte şunları ekliyor: “Bu meleke (taĥyīl) onun tabiattaki nesneleri ve kendisini çevreleyen gerçeği daha net, daha açık, daha keskin ve daha berrak görmesini sağlar546.

el-Fārābī, eserlerinde taĥyīli tanımlamamış, sadece psikolojik etkisine işaret etmiştir. Şiir sözlerini işittiğimizde, bizde taħyīl oluştuğundan bahsetmiştir. Bunu tiksindirici bir şeye bakmamıza benzetir. Böyle bir şeye baktığımızda, gerçekte öyle olmadığını bilsek bile, ondan iğrenir ve uzak dururuz. Şiir sözlerinin de böyle olduğunu, işin aslının öyle olmadığını bilsek bile bizi o işi yapmaya sevk ettiğini, insanların çoğu kere hayalindeki fikirlere uyduğunu belirtir547_.

el-Fārābī’nin taĥyīl hakkında verdiği bilgilerden, taĥyīle telkin ( īħāº ) ve muhatabın bir şeyden nefret etme veya bir şeyi kabul etmeye hazır hale gelebileceği psikolojik durum meydana getirme anlamı verdiği çıkmaktadır548.

Ħāzim el-Ķarţācennī ise taħyīl kavramını şu şekilde tanımlamaktadır: “Taħyīl şairin muĥayyil lafzından veya anlamlarından veya üslup ve düzeninden işitenin (alıcının) haya- linde bir şeklin oluşması veya tahayyül ve tasavvurunun etkilendiği şekillerin oluşması ya da hoşlanma veya hoşlanmama açısından üzerinde düşünmeksizin etki uyandıran bir başka şeyin tasavvurunun oluşmasıdır549.”

544 _{Şevķī Đayf, Fi’n-naķdi’l-edebī, Kahire, Dāru’l-Maªārif, 1962, s. 167.}

545 _{Muśtafā el-Cevzū, Naźariyyātu’ş-şiªr ªinde’l-ªArab, Beyrut, Dāru’ţ-Ţalīªa, 1988, s. 117.}

546 _{Muħammed en-Nuveyhī, Vaźīfetu’l-edeb beyne’l-iltizāmi’l-fennī ve’l-infiśāmi’l-cemālī, Maţbaªatu’r-}

risāle, 1966-1967, s. 63.

547 _{el-Fārābī, İħśāu’l-ªulūm, nşr: ªUśmān Emīn, Kahire, Mektebetu Anglo el-Miśriyye, 1968, s. 81-85.} 548 _{el-Cevzū, a.g.e., s. 116.}

549 _{Ebu’l-Ħasen Ħāzim el-Ķarţācennī, Minhācu’l-buleġāº ve sirācu’l-udebāº, tah: Muħammed b Ħabīb}

Alfred Adler ise hayal gücü ve yaratıcılığı, kendisine kaynaklık eden objeden bağım- sız olarak bir algının zihinde yeniden diriltilmesidir, şeklinde izah etmektedir550.

İşte, Ebu’l-ªAtāhiye’nin şiirinin kıymeti hususundaki tartışmalar tam bu noktada yo- ğunlaşmaktadır. Onun, hayal unsurlarını yeteri kadar kullanmadığı, dolayısıyla şiirlerinin vezinli olarak sıralanmış sıradan düz yazılar olduğu, edebî bir değerinin olmadığı iddia edilmektedir551. Bu görüşü savunanlardan biri olan Berāniķ, şunları söylemektedir:

“Ebu’l-ªAtāhiye’nin divanını inceleyen bir kimse buradaki şiirlerde sanat ve tekellüf- ten uzak, üzerinde fazla durulmamış yalın, sade ifadeler bulur. Dil ve edebiyata yatkınlığı her ne olursa olsun böyle bir şair kimi zaman değerini yukarılara çıkarıyorsa da da kimi zaman aşağılara indirmektedir. Bize öyle geliyor ki, diğer şairlerin yaptığı gibi, şiiri üze- rinde tekrar tekrar durup düşünüp, düzeltme yapmıyor diline ne gelirse söylüyordu552.”

Ebu’l-ªAtāhiye’nin, özellikle hikmet içerikli şiirlerinin bu yorumu bir ölçüde haklı çıkardığı görülmektedir. Üç yüz yirmi beyitlik “Žātu’l-emšāl” isimli urcūzesinde bu durum açıkça görülmektedir. Aşağıdaki beyitler, bu urcūzenin tamamı hakkında fikir verebilecek örneklerdir: ﻪ ﻌﻨ ﺻ ﻦﺴ ﺤ ﺑ ﻪ ﻠ ﻟ ﺪﻤ ﳊﺍ ِ ِ ُ ِ ُ ِ ِ ﱠ ِ ُ َ ﻣ ﻭ ﻪ ﺋﺎﻄﻋ ﺇ ﻰﻠ ﻋ ﺍﺮﻜ ﺷ َ َ ِ ِ ِ َ ً ُ ﻪ ﻌﻨ ِ ِ

“Hamd, güzel yaratması sebebiyle güzelliğiyle Allah’a mahsustur. Verdiği için de vermediği için de şükürler olsun553.”

ﺕﻮﻘﻟﺍ ﻪﻴﻐ ﺘﺒ ﺗ ﺎ ﻤ ﻣ ﻚ ﺒﺴ ﺣ ُ ِ َ َ ّ ِ َ ُ َ ﺕﻮﻤ ﻳ ﻦ ﻤ ﻟ ﺕﻮﻘﻟﺍ ﺮ ﺜﻛ ﺃ ﺎﻣ

ُ َ َ ِ َ َ َ َ

“İstediğin şeylerden sana, ayakta tutacak kadar gıda yeter. Bu ayakta tutacak kadar (bile), ölecek olan kimse için ne kadar çok!554”

ﺭ ﺩﺎﻐﻟﺍ ﺓﺍﺩ ﺃ ﺐ ﳋﺍ ﻭ ﺮﻜ ﳌﺍ ِ ِ ُ َ ﱡ ِ َ ُ َ ﺮ ﺟﺎﻔﻟﺍ ﺡﻼ ﺳ ﺾﺤ ﳌﺍ ﺏ ﺬ ﻜﻟﺍ ﻭ

ِ ِ ُ ِ ُ َ ُ ِ َ َ

“Hile ve aldatma, sahtekârın aracıdır. Apaçık yalan, fâcirin silahıdır555_.”

550 _{Alfred Adler, İnsan Tanıma Sanatı, çev: Kamuran Şipal, İstanbul, Say Yayınları, 1992, s. 68.} 551 _{Berāniķ, a.g.e., 186.}

552 _{a.e., 167.} 553 _{EAD, s. 444.}

554 _{EAD, s. 446; el-İśfehānī, a.g.e., IV/40.} 555 _{EAD, s. 447.}

Berāniķ, bu manzumeyi eleştirirken şunları söylemektedir:

“Bu urcūzeyi bir şiir olarak, edebî kıymeti açısından incelemek istersek (şunu göz önünde bulundurmamız gerekir ki), şiir hayale dayanır, nefiste acı ve zevk hissini uyandı- rır. Bu duygu hayalin oluşturduğu suretten kaynaklanır. Bu urcūzeye baktığımız zaman sanatsal açıdan incelemesine ilgi duymaya itecek hiç bir şey bulamayız. Bunlar ancak ha- yat bilgisi içeren dağınık halde bulunan gelişi güzel beyitlerdir556.”

Bu manzumeden alınan örnek beyitlerden de anlaşılacağı gibi bunlar dua, hikmet, mesel gibi hususları ihtiva etmektedir. Şiirlerinin büyük bir bölümünün zühd, hikmet ve öğüt konulu olması, bunların doğrudan doğruya düz ifadelerle açık seçik söylenmesini ge- rektirmektedir. Özellikle hikmet içeren şiirleri bu türdendir ve zorunlu olarak hayal unsur- larına başvurmamıştır.

Ebu’l-ªAtāhiye bu tarzdaki şiirlerinin çoğunu, söz sanatlarının arasında dinleyiciye bilmece çözdürmeden, açıkça ifade etmeyi tercih etmiştir. Ayrıca, neredeyse ağzından çı- kan her sözü şiir olacak kadar yetenekli, doğuştan şair olduğu söylenen Ebu’l-ªAtāhiye, şiirini oturup yazan, üzerinde günlerce uğraşan, düzeltmeler yapan bir şair değildi.

O halde, Ebu’l-ªAtāhiye’nin şiirlerinde genel olarak hayal unsurlarının bulunmama- sının sebebi, onun bu melekeden yoksun olması değil, yukarıda da belirtildiği gibi, edebî tarzının buna zorlamasıdır.

Ancak, yukarıda söylenenlerden Ebu’l-ªAtāhiye’nin hayal unsurlarını hiç kullanma- dığı şeklinde bir sonuç çıkarılması doğru olmaz. Şiirlerinin tümünü göz önünde bulundur- madan yapılan bu değerlendirmeler, eksik kalır ve şair hakkında haksızlık olur.

Ebu’l-ªAtāhiye, yeri geldiğinde bu melekesini, büyük bir maharetle kullanmıştır. Bu- nu gazel, medih, hiciv benzeri konularda olduğu gibi, zühd konulu şiirlerinde de kullan- mıştır. Aşağıdaki beyit bu hususta güzel bir örnektir:

ﺪ ﻘ ﻟ ﻭ َ َ َ ﻳ ﺕﻮ ﳌﺍ ﺖﻳ ﺃ ﺭ َ َ َ ُ َ َ ﱪُ ﻔﻴ ﺳ ﻕ ُ َ ُ ﻪُ ﱄﺎﻴ ﺣ ، ﺖﻨ ﻛ ﺚﻴ ﺣ ، ﺔ ﻴ ﻨ ﳌﺍ ﺪ ﻴ ﺑ ِ ُ ُ ُ َ ِ ﱠ ِ َ ِ َ ِ “Ölümün kılıcının karşımda parladığını gördüm 557.” 556 _{Berāniķ, a.g.e., 186-187.} 557 _{EAD, s. 282.}

Şair ölümü, kılıcını kınından çıkarmış, karşısında duran ve öldürme niyeti her halin- den belli olan bir insan suretinde tahayyül etmektedir. Bununla, ölümün çok yakında oldu- ğunu ve fırsat kolladığını zihinlere kazımaktadır. Burada ölümü çağrıştıran güçlü bir sem- bol olması sebebiyle kılıç ön plana çıkarılmıştır.

Ayrıca bu beyittte iç içe geçmiş hayal unsurları bulunmaktadır. Önce ölüm, insanın karşısında duran bir canlı şeklinde tahayyül edilmektedir. Sonra da, elinde parlayan kılıcıy- la can almaya hazır bir cellât görünümünde sunularak bu hayal genişletilmektedir.

el-Mehdī’nin hilafete gelişini kutlamak için söylediği meşhur methiyesinde hilafeti bir cariye şeklinde tahayyül etmektedir:

ﺓ ﺩﺎـــــــــﻘﻨ ﻣ ﺔ ﻓﻼ ﳋﺍ ﻪﺘ ﺗ ﺃ ً َ ُ ُ َ ِ ُ َ َ ﺎـﻬــ ﻟﺎــﻳﺫ ﺃ ﺭ ﺮ ﺠ ﺗ ﻪــﻴ ﻟ ﺇ

َ َ ُ ﱢ َ ُ ِ َ ِ

“Hilafet ona boyun eğerek gönüllü bir halde eteklerini çeke çeke geldi558.”

Hilafet, istekli olarak gelen bir cariyeye benzetilmekte, el-Mehdī ile hilafet birbirleri için yaratılmış, kavuşma zamanını sabırsızlıkla beklemiş iki sevgili gibi sunulmaktadır.

Beşşar, bu şiiri dinledikten sonra: “Bakın! Halife yerinden uçtu mu?” dediği daha ön- ce geçmişti. İbnu’l-Eśīr, Beşşar’ın bu sözünü hatırlattıktan sonra şunları söylemektedir: “Beşşar, bu medihle Halife coşup yerinden kalktı mı demek istiyor. Yemin olsun ki, durum aynen Beşşar’ın dediği gibidir. En iyi söz dinleyiciyi sarhoş edendir… Bu beyitler gazel ve medih olarak güzel şiir cinsindendir. O asrın şairleri bu beyitleri methetmek zorunda kal- mışlardır. Bütün bunların yanında son derece akıcı ve latif olduğunu görmektesin. Bunlar, sehl-i mümteni diye isimlendirilen sözlerdendir559.”

Ebu’l-ªAtāhiye’nin üslubunda en çok rastlanan hayal unsuru yukarıdaki örneklerde olduğu gibi, kavramları veya nesneleri insan şeklinde sunmasıdır. Bunu en çok “ölüm” ve “dünya” kavramlarında kullanmıştır. Ölüm gazaplanmış bir haldedir ve insanlar önünde başlarını yukarı kaldıramazlar; kılıcı ve mızrağı daima elindedir; onun saldırısı kahredici- dir, kimse kurtulamaz:

ﺎﻬﻴﻓ ﺕﻮ ﳌﺍ ﻯﺮ ﺗ ﺭﺍﺩ ﰲ ﺖﻧ ﺃ َ َ َ ٍ َ َ ﺎﺑﺎﻗ ﺮﻟﺍ ﻝ ﺫ ﺃ ﺪ ﻗ ﺎﻄﻴﺸ ﺘﺴ ﻣ

ِ ﱠ َ َ َ ً َ ُ

558 _{EAD-Tekmile, s. 612; el-Mesªūdī, a.g.e., III/316; el-İśfehānī, a.g.e., IV/37-38; eš-Šeªālibī, a.g.e., s.}

110; İbnu’l-ªAdīm, a.g.e., IV/1767, 1780, 1868; İbn Kešīr, a.g.e., X/266; el-Ķalķaşendī, a.g.e., II/232.

“Sen öyle bir yurttasın ki, orada ölümün gazaplanmış bir halde başları öne eğdirmiş olduğunu görürsün560.” ﻥ ﺃ ﺮ ﺗ ﻢ ﻟ ﺃ ﱠ َ َ َ َ َ ﻪ ﻔﻴ ﺳ ﺰ ﺘﻬ ﻳ ﺕﻮ ﳌﺍ ُ ُ َ ﱡ َ َ َ َ ﻉ ﺮﺸ ﺗ ﻙ ﻮﺤ ﻧ ﺕﻮ ﳌﺍ ﺡﺎﻣ ﺭ ﻥ ﺃ ﻭ ُ َ ُ َ َ َ ِ َ َ ِ ﱠ َ َ

“Görmedin mi ki, ölümün kılıcı sallanıyor; ölümün mızrakları sana doğru çevril- miş561.”

ﻯﺩ ﺮﻟﺍ ﻢﻬ ﺳ ﺭﻭﺮﻐ ﻣ ﺎﻳ ﻙﺎﺗ ﺃ َ ُ َ ُ َ َ َ ﺮ ﻫﺎﻗ ﻪ ﺗ ﻮﻄ ﺳ ﰲ ﺕﻮ ﳌﺍ ﻭ

ُ ِ ِ ِ َ َ ُ َ َ

“Ey aldanmış kimse! Helak oku sana geldi. Ölüm ise yaptığı saldırıda üstün gelir562.”

Dünya daima insanı aldatan, onunla oynayan bir kimse gibidir:

ﻚ ﺑ ﻦ ﺒ ﻌﻠ ﺗ ﻻ َ ِ ﱠ َ َ َ ﺎﻴ ﻧ ﺪﻟﺍ ْ ﱡ ﺎﻬ ﺘ ﻋﺪ ﺧ ﻭ ُ َ ُ َ ﺖ ﺒ ﻋﻼ ﺗ ﻢ ﻜ ﻓ ِ َ َ َ َ َ ﺎﻴ ﻧ ﺪﻟﺍ ْ ﱡ ﻡﺍﻮﻗ ﺄ ﺑ ِ َ ِ

“Dünya ve onun hilesi sakın seninle oynamasın. Dünya, insanlarla ne kadar çok oy- nadı563.” ﺪ ﻳ ﺮﻳﺪ ﺗ ُ َ ُ ُ ﺎﻴ ﻧ ﺪﻟﺍ ْ ﱡ ﺎﻬ ﻠﻫ ﺃ ﲔ ﺑ ﻯ ﺩ ﺮﻟﺍ ِ َ َ َ َ َ ﺱﺎﻛ ﻰﻠ ﻋ ﺩﻮﻌ ﻗ ﺏ ﺮ ﺷ ﻢ ﻬ ﻧ ﺄ ﻛ ِ َ ٌ ُ ٌ ْ َ ُ ُ ﱠ َ َ

“Dünyanın eli insanlar arasında helâkı dolaştırmaktadır. Sanki onlar bir kadeh ba- şında toplanmış içen kimseler gibidirler564_.”

Bazen de insanı ölüme teslim eden bir cellâttır. İnsan onun elinden kurtulmaya çalış- sa da o zorla götürür: ﻟَ ﺠ ﺘ ْ َ ﻨ ﺑ ﺬ ﱢ َ ِ ﺪ ﻳ ﻲ ُ َ ﺎﻴ ﻧ ﺪﻟﺍ ْ ﱡ ﺎﻬ ﺗ ﻮ ﻘ ﺑ ِ ﱠ ُ ِ ﻲ ﻨ ﺳ ﺭ ﺎﻬ ﺘﻋ ﺯﺎﻧ ﻥ ﺇ ﻭ ﺎﻳﺎﻨ ﳌﺍ ﱃ ﺇ ِ َ َ ُ َ ِ َ َ ِ

“Kurtulmaya çalışsam da, dünyanın eli beni kuvvetli bir şekilde ölüme çekmekte- dir565.”

Ebu’l-ªAtāhiye’nin medihlerinde hayal unsurlarına sıkça rastlanır. Hārūn er-Reşīd ile ilgili bir medhinde şu beytine rastlamaktayız:

560 _{EAD, s. 40.} 561 _{EAD, s. 211.} 562 _{EAD, s. 175.} 563 _{EAD, s. 346.} 564 _{EAD, s. 192.} 565 _{EAD, s. 398.}

ﻪـــ ﻟ ﻭ ﻢ ﻜﻴﻓ ﻥﻭﺭﺎﻫ ﻯ ﺪ ﻨ ﻟ ُ َ َ ُ َ َ َ َ ﻕ ﺭ ﻭ ﻭ ﻝﻮﻄ ﻫ ﺏﻮ ﺻ ﻢ ﻜﻴﻓ

ْ ِ َ َ ٌ َ ٌ َ ُ ُ

“Hārūn’un iyiliği aranızdadır. Rahmet yağmuru durmadan aranızda yağmakta, dir- hemler aranızdadır566.”

Yağmurun her türlüsü faydalı olmayabilir. Şiddetli yağmurlar felaket getirebilir. Do- layısıyla burada Hārūn, rahatsız edici ve zarar verici yanı olmadan, hayat bahşeden bir ne- me ve rahmet yağmuruna benzetilmektedir.

el-Hādī’ye söylediği medhinde ise şöyle demektedir:

ﻮ ﻟ ﻭ ﺐﻴﻀ ﻘﻟﺍ ﻪ ﺴ ﻣ ﻦ ﻣ ﺮ ﻤﺜ ﻳ َ َ ُ َ ِ ﱢ َ ِ ُ ِ ُ ﺮـ ﻤـ ﺛ ﺃ ﺎـﻤ ﻟ ﻩ ﲑ ﻏ ﻪـ ﺴ ﻤ ﻳ

َ ْ َ َ ُ ُ َ ُ ﱡ َ َ

“Asaya elini değdi mi meyve verir, ondan başkası değse bir şey olmaz567.”

el-Hādī’nin kuru asaya elini sürmesiyle ona hayat vermesini, yeşerip meyve verecek duruma gelmesini anlatıyor. Burada şairin başka bir kasdı daha vardır. Hükümdarlığı tem- sil eden asanın el-Hādī’nin eline geçmesiyle, onun hükümdarlığının bereketli, verimli ola- cağı belagatlı bir şekilde ifade edilmiştir.

el-Mehdī’nin dayısı Yezīd b. Manśūr’u methederken de şöyle diyor:

ﻡﻼ ﺴﻟﺍ ﺮﺼ ﻗ ﺎﻳ ﺚﻴ ﻐﻟﺍ ﺖﻴﻘ ﺳ ِ َ َ َ َ َ َ ُ ﻡﺎﻤ ﳍﺍ ﻚ ﻠ ﳌﺍ ﺔ ﻠ ﺤ ﻣ ﻢﻌ ﻨ ﻓ ِ ُ ِ ِ َ ُ ﱠ َ َ َ ِ َ ﺍﺭﻮـﻧ ﻚـﻴـ ﻠ ﻋ ﻪـ ﻟ ﻹﺍ ﺮ ﺸ ﻧ ﺪ ﻘ ﻟ ً َ َ َ ُ َ ِ َ َ َ َ َ ﻡﺍﺮ ﻜﻟﺍ ﺔ ﻜ ﺋﻼ ﳌﺎ ﺑ ﻚ ﻔ ﺣ ﻭ ِ ِ ِ َ ِ َ ِ َ ﱠ َ َ

“Rahmetle ıslandın ey selamet sarayı. Ne kadar güzel gayretli hükümdar evi(sin sen)!

Allah senin üzerine nur saçtı, etrafını yüce meleklerle sardı568.”

Ebu’l-ªAtāhiye’nin şiirlerinde önemli bir yeri olan gençlik ve yaşlılık kavramları da çoğu zaman hayal unsurlarıyla süslenmektedir.

ﺎ ﻀ ﻏ ﻥﺎﻛ ﻭ ﺏﺎﺒ ﺸﻟﺍ ﻦ ﻣ ﺖﻳﺮ ﻋ ً ّ َ َ َ ِ َ َ ِ ُ َ ﻮﻟﺍ ﻦ ﻣ ﻯﺮﻌ ﻳ ﺎﻤ ﻛ َ َ ِ َ َ ﺐﻴﻀ ﻘﻟﺍ ﻕ ﺭ ُ َ ِ َ

“Kuru dalın yapraktan soyunduğu gibi, dalı tazeyken gençlikten soyundum 569.”

566 _{el-İśfehānī, a.g.e., IV/72.} 567 _{a.e., IV/62.}

568 _{a.e., IV/36.} 569 _{EAD, s. 32.}

Burada, gençliği bir dalın üzerinde, onun tazeliğine delalet eden yapraklar olarak gör- mektedir.

Başka bir beyitinde gençliği dertleşebileceği bir insan olarak karşımıza çıkarır: ﺎﻣﻮ ﻳ ﺩﻮﻌ ﻳ ﺏﺎﺒ ﺸﻟﺍ ﺖﻴ ﻟ ﺎﻴ ﻓ ً َ ُ َ َ َ َ َ َ ﺐﻴﺸ ﳌﺍ ﻊ ﻨ ﺻ ﺎﻤ ﺑ ﻩ ﺮ ﺒﺧ ﺄ ﻓ

ُ َ َ َ َ ِ ُ َ ِ ُ َ

“Keşke gençlik bir gün geri gelseydi de ona yaşlılığın ne yaptığını anlatsaydım570.”

Ebu’l-ªAtāhiye’nin aşktan ne hale geldiğini anlattığı aşağıdaki beyitleri geçmiş dö- nemlerdeki edebiyat otoriteleri tarafından da çok beğenilmiştir:

ـ ﺘ ﺣ ﻚﻴ ﻟ ﺇ ﺖﺑ ﺮ ﻃ ﺪ ﻘ ﻟ ﻭ ْ َ ِ َ ِ ُ ِ َ َ َ َ ﰊﺎﺼ ﺘﻟﺍ ﻢ ﻟ ﺃ ﻦ ﻣ ﺕﺮ ﺻ ﻰ ﺘـ َ ِ َ َ ِ ُ ِ َ ﺎـــﻧ ﺩ ﺍﺫ ﺇ ﺲﻴﻠ ﳉﺍ ﺪ ﺠ ﻳ َ ِ ُ َ ُ ِ َ ﻲــــــﺑﺎﻴ ﺛ ﻦ ﻣ ﺔ ﺑﺎﺒ ﺼﻟﺍ ﺢﻳﺭ ِ ِ ِ َ َ َ

“Sana coşkuyla bağlandım ve sonunda aşk acısından o hale geldim ki, Benimle oturan kişi yaklaştığı zaman elbisemden aşk kokusunu hisseder571.”

Ebu’l-ªAtāhiye’nin şiirleri hakkında olumsuz görüşleri yukarıda verilen Berāniķ, bu beyitler hakkında şunları söylemektedir:

“İkinci beyit lafız, vezin, örgü ve anlam bakımından güzeldir. Vezin raks ediyor, lafız yumuşak, örgü tatlı ve güzel, anlam bakımından daha güzeldir. Kendisine yaklaşıldığı za- man elbisesinden yayılan aşk kokusunun alınması ifadesi son derece belâgatli bir ifade- dir572_.”

Yine Berāniķ’in beğenisini kazanan başka bir gazelinde şair, sevgilisini şöyle anlat- maktadır: ﺎﻬ ﺒ ﺣ ﻝﻮﻃ ﻰﻠ ﻋ ﺭﻭﺬﻌ ﻤ ﻟ ﻲ ﻧ ﺇ ﻭ ﱢ ُ ِ َ ٌ َ َ ّ ِ َ ﻱﺭﺬـــ ﻋ ﻰﻠ ﻋ ﻝ ﺪ ﻳ ﺎﻬﺟ ﻭ ﺎﻬ ﻟ ﻥ ﻷ ُ َ ﱡ ُ َ ً َ َ ﱠ َِ ﻪـــ ﻤ ﺗ ﺔ ﻠﻴ ﻟ ﺭﺪ ﺒﻟﺍ ﻭ ﺕ ﺪ ﺑ ﺎﻣ ﺍﺫ ﺇ ِ ﱢ ِ َ َ َ ُ َ َ َ َ ِ ﺭﺪـــ ﺒﻟﺍ ﻰﻠ ﻋ ﺎﻨﻴﺒ ﻣ ﻼﻀ ﻓ ﺎﻬ ﻟ ﺖﻳ ﺃ ﺭ ِ َ َ ً ُ ً َ َ َ َ َ ﺎـﻬ ﻧ ﺄ ﻛ ﺏﺎﻴ ﺜﻟﺍ ﺖﺤ ﺗ ﻦ ﻣ ﺰ ﺘﻬ ﺗ ﻭ ﱠ َ َ ِ ِ ِ َ ِ ﱡ َ َ َ ﺐﻴﻀ ﻗ ٌ َ ﺮـﻀ ﺧ ﻕ ﺭ ﻭ ﰲ ﻥﺎﳛ ﺮﻟﺍ ﻦ ﻣ ِ ُ ٍ َ َ ِ َ َ ِ ﷲﺍ ﰉ ﺃ ُ َ ﻣ ﺃ ﻥ ﺃ ﻻ ﺇ َ َ ّ ِ ـ ﺔـــ ﺑﺎﺒ ﺻ ﺕﻮ ً َ َ َ ﺮــــــــﺸ ﻨﻟﺍ ﺔ ﺒ ﻴ ﻃ ﲔ ﻨﻴ ﻌﻟﺍ ﺓ ﺮ ﺣﺎﺴ ﺑ ِ َ ِ َ ﱢ َ ِ َ َ ِ َ ِ ِ ﻪــــــ ﻧ ﺄ ﻛ ﻲ ﻘ ﻧ ﺮﻐ ﺛ ﻦ ﻋ ﻢ ﺴﺒ ﺗ ﻭ ُ ﱠ َ َ ﱟ ِ َ ٍ َ َ ُ ِ َ َ ﺮﺤ ﺒﻟﺍ ﻑ ﺪ ﺻ ﰲ ﻥﻮﻨﻜ ﳌﺍ ﺆ ﻟﺆ ﻠﻟﺍ ﻦ ﻣ ِ َ ِ َ َ ِ َ ِ ُ ُ َ ِ 570 _{EAD, s. 32.} 571 _{EAD-Tekmile, s. 490-491.} 572 _{Berāniķ, a.g.e., 86.}

ﻪـــــ ﺒﻴﻄ ﺑ ﻙﺍﻮ ﺴﻟﺍ ﻪﻨ ﻋ ﱐ ﺮ ﺒ ﺨ ﻳ ِ ِ ِ ُ ِ ُ َ ُ ﱢ َ ُ ﺖﺴ ﻟ ﻭ ُ َ َ ﺮــ ﺒ ﺧ ﻱﺬ ﺑ ﻙﺍﻮ ﺴﻟﺍ ﻻﻮ ﻟ ﻪ ﺑ ِ ْ ُ ِ ُ ِ َ ِ ِ

“Ona olan aşkımın uzun sürmesinden dolayı mazurum. Çünkü onun özrüme delalet edecek bir yüzü vardır.

Ayın dolunay olduğu gecede, o göründüğü zaman onun aya olan apaçık üstünlüğünü görürsün.

Elbiselerinin altında sanki yeşil yapraklı bir fesleğen dalı gibi salınır.

Büyülü gözler ve güzel kokusuyla ancak onun aşkıyla ölmemden başka bir şeye razı değil Allah.

Sanki sedef içinde saklı inciden yapılmış gibi temiz küçük ağzıyla tebessüm eder. Mis- vak, kokusuyla o ağızı haber veriyor. Eğer misvak olmasaydı o ağızdan haberim olmaz- dı573.”

Berāniķ, bu gazel hakkında beğenisini şöyle ifade etmektedir: “Gazelde bu tür anlam- ları diğer şairler de kullanmışlardır. Fakat Ebu’l-ªAtāhiye şiirin biçim ve örgüsünü mü- kemmel bir şekilde oluşturmuştur574_.”

Aşk ızdırabından uyuyamamasını dile getirdiği beyitlerindeki seçtiği kelimeler hayal- le gerçeği mükemmel bir şekilde uyuşturmaktadır:

ﺍﺮـﻫﺎـﺳ ﻲـﻠـﻴﻟ ﺖ ﻴ ﺑﺃ ً ُ ِ ِ ﻚـ ﻠ ﻔﻟﺍ ﻡﻮﳒ ﻰـﻋﺭﺃ ِ َ َ ﻰ ﻀ ﻐﻟﺍ ﺮ ﻤ ﺟ ﺎﺷﺮﺘﻔﻣ َ َ َ ْ َ ً ﻚ ﺴ ﺤ ﻟﺎـﺑ ﺎـﻔـﺤﺘﻠﻣ ِ َ َ ْ ً

“Seksek ağacı közünden döşek, dikenden yorgan yapıp, yıldızları gözetleyerek gecemi uykusuz geçiriyorum575.”

Yatağını, közü en hararetli olan bir ağacın közüyle, yorganını da dikenlerden yapıl- mış bir örtüye benzeterek, aslında yatağa hiç yaklaşamadığını, aşk derdinden gecelerini uykusuz geçirdiğini dile getirmektedir.

Yine başka bir yerde aşkı seksek ağacının közüne benzetmektedir:

ﻯﻮﳍﺍ ﺖﻳ ﺃﺭ ُ َ ﻪ ﻧﺃ ﲑﻏ ﻰ ﻀ ﻐﻟﺍ ﺮﲨ ّ َ َ َ َ ﻮ ﻠ ﺣ ﻪﺒﺣﺎﺻ ﺭﺪﺻ ﰲ ﻩ ﺮ ﺣ ﻰﻠﻋ ُ ْ ُ ﱢ َ 573 _{EAD-Tekmile, s. 546-547.} 574 _{Berāniķ, a.g.e., 86.}

“Aşkın seksek ağacı közü olduğunu gördüm. Ancak, hararetine rağmen taşıyan kişi- nin bağrında tatlıdır576.”

Şair yukarıdaki beyitlerde “ ﻀﻐﻟﺍ ﺭﻤﺠﻰ ” ifadesini özel olarak seçmiştir. En çok Necd bölgesinde bulunan bir ağaç türü olan “gada (seksek ağacı)”, meşe gibi közü uzun süre dayanan bir ağaçtır. Ebu’l-ªAtāhiye, bu ağacın közünü şiirinde zikretmekle, aşkının hem uzun sürdüğünü, hem de can yaktığını ama yine de tatlı bir ateş olduğunu dile getirmekte- dir. Necd çölünün soğuk gecelerinde bu ağacın ateşinin verdiği keyf düşünüldüğünde, aşı- ğa tatlı gelen tarafı da anlaşılmış olur.

Şairlerin bütün şiirlerinin aynı güzellikte olması beklenemez. Güzel bir şiirle iyi şair- ler arasında yer almak mümkündür. Cahiliye döneminde olduğu gibi bir kaç güzel beyitle hatta tek bir beyitle bile şairin değeri tayin edilebilmekteydi. Daha sonraları ise bu konu daha ilmî bir şekilde ele alınmaya başlamış; şâirler, işledikleri temalar, anlamlar, lafızlar, üsluplar, hayal güçleri açısından değerlendirilmeye başlanmıştır577.

O halde denilebilir ki, Ebu’l-ªAtāhiye’nin iyi şair olmayı hak edecek kadar çok şiiri vardır. Hatta yukarıda bahsi geçen urcūze içinde bile güzel beyitler olduğu kabul edilmek- tedir578_{. Sözgelimi el-Cahiz şu beyte olan hayranlığını açıkça ifade etmiştir:}

ﰊﺎﺼﺘﻟﺍ ﺔﺠﺣ ﺏﺎﺒﺸﻟﺍ ﻥﺇ ﺏﺎﺒﺸﻟﺍ ﰱ ﺔﻨﳉﺍ ﺢﺋﺍﻭﺭ

“Gençlik, çocukluk edip eğlenmenin bahanesidir, sebebidir. Cennet kokuları gençlik- tedir579.”

el-Cāhiź’in huzurunda Ebu’l-ªAtāhiye’nin şiirleri müzakere edilirken söz Urcūze’ye geldiğinde, orada bulunanlardan biri şiiri okumaya başlar. Yukarıdaki beyite geldiğinde el- Cāhiź durmasını söyler. Sonra da “ﺏﺎﺒﺸﻟﺍ ﻰﻓ ﺔﻨﺠﻟﺍ ﺢﺌﺍﻭﺭ” sözüne dikkat etmelerini söyler ve şöyle devam eder:

576 _{el-İśfehānī, a.g.e., IV/45}

577 _{Aħmed Aħmed Bedevī, Ususu’n-naķdi’l-edebī ªinde’l-ªArab, Kahire, Dāru nehđati Misr, 1979, s. 538-}

539.

578 _{Ħannā Nemr, Dirāsat fi’l-edeb ve’n-naķd, Beyrut, Muessesetu’l-cāmiªiyye li’d-dirāsāt ve’n-neşr ve’t-}

tevzīª, 1402/1982, s. 265.

“Bu sözün, ancak kalplerin anlayabileceği, üzerinde uzun uzun durmadıkça dillerin onu tercüme etmekten aciz kalacağı, coşkuya benzer bir anlamı vardır. Manaların en iyisi, dilin vasfetmesinden önce kalbin kabul ettiğidir580.”

Berāniķ, her ne kadar şiir kategorisine sokmasa da, Žātu’l-emšāl, Ebu’l-ªAtāhiye’nin en güzel şiirlerinden kabul edilmektedir581.