Türkiye’de Ortaöğretime Geçiş Sisteminin Ailelere Maliyeti Nüfusun yoğun olarak arttığı Türkiye’de kaliteli okullara girmek,

üniversiteye giriş sınavlarında gösterilecek başarıya bağlıdır. Bu nedenle Türkiye’de yaşayan gençler için üniversite giriş sınavı büyük önem taşımaktadır. Burada şunu unutmamak gerekir ki üniversite giriş sınavlarında alınacak başarı öncelikle iyi bir ilköğretim öğrenimi ve ardından da iyi bir ortaöğretim öğrenimi temeli üzerine kuruludur (Geçer, Başer, 2004: 51). Bilindiği gibi ortaöğretim seviyesinde, Türkiye eğitim sistemindeki okul kalitesi ve öğrenme çıktıları, farklı okul türleri arasında ciddi değişimler göstermektedir. Örneğin, Anadolu Liselerinde ve Fen Liselerinde öğrenim gören öğrenciler, genel liselerde öğrenim gören öğrenciler ile karşılaştırıldığında, tüm eğitim göstergeleri bakımından çok daha yüksek performans göstermektedir. ESS kapsamında yapılan araştırmalar, genel lise veya meslek liselerine devam eden temel eğitim mezunlarının öğrenme çıktılarının çok daha düşük olduğunu göstermektedir (Dünya Bankası, 2005: 5).

Fen Liseleri, Anadolu Öğretmen Liseleri, Anadolu Liseleri gibi yükseköğretime öğrenci geçiş oranı yüksek olan okullara öğrenci yerleştirme işlemi, sınavla yapılmaktadır. 2007 yılında Ortaöğretim Kurumları Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Sınavı’na giren toplam aday sayısı 818.359 iken; Fen Liseleri ve Sosyal Bilimler Liselerinin toplam kontenjan sayısı 6.936; Anadolu Liselerinin toplam kontenjan sayısı 100.510; Anadolu Öğretmen Liselerinin toplam kontenjan sayısı 16.050 olarak açıklanmıştır (MEB, 2007d). Sınavla öğrenci alan bu okulların kontenjanları, artan talep karşısında sınırlı kalmakta ve bu okullara giriş her geçen yıl daha da güçleşmektedir. Bu durumda da OKS’de yüksek puan alabilmenin, üniversite eğitiminin kapısını aralayan bir aşama olduğunu düşünen aileler, çocuklarının üniversiteye giriş ihtimallerini yükseltecek bir liseye yerleşebilmesi

için özel derslere ve özel dershanelere yönelmekte ve bunun için de bir fiyat ödemektedirler.

OKS, kaliteli bir ortaöğretim kurumunda eğitim almak isteyen öğrenciler için son derece önemli bir basamak niteliği taşımıştır. 2000 yılında OKS’ye giren aday sayısı 419.216 iken 2008 yılında 913.631 öğrencinin başvuruda bulunduğu OKS’ye giren aday sayısı 905.930 olmuştur (MEB, 2008a). OKS’ye katılan aday sayısı her geçen yıl artmıştır. Bu artış, öğrencilerin kaliteli bir lise eğitimi alma konusundaki isteklerini ortaya koymakla birlikte, öğrencilerin bu sınava hazırlanmaları sürecinde (ki bu süreç, ilköğretim dördüncü sınıfın başından sekizinci sınıfın sonuna kadar süren beş yıllık bir süreci kapsayabilmektedir) ailelerin gerek kaynak sağlama gerekse özel ders aldırma, dershaneye gönderme vb. nedenlerle yaptıkları masrafları düşündürmektedir. 2007-2008 eğitim öğretim yılı itibariyle uygulaması başlatılan ve 2008-2009 eğitim öğretim yılında tam olarak uygulamaya konacak olan Ortaöğretime Geçiş Sistemi ile sınavların 6, 7 ve 8. sınıfların sonunda Seviye Belirleme Sınavı (SBS) olarak daha erken dönemde başlaması da öğrencilerin sınavlara hazırlık amacıyla dershanelere, özel derslere vb. daha erken dönemlerde başlayacaklarını ve dolayısıyla sınavlara hazırlık sürecindeki maliyetin artacağını düşündürmektedir.

Geçer ve Başer’in (2004) Ortaöğretim Kurumları Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Sınavını kazanan öğrencilerin ve ilköğretim II. kademede görev yapmakta olan öğretmenlerin bu sınav hakkındaki görüşlerini belirlemek amacıyla yaptıkları “İlköğretimden Ortaöğretime Geçişte Ortaöğretim Kurumları Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Sınavının Yeri” adlı araştırmada 2003 senesinde OKS’ye girmiş ve bu sınavda başarılı olarak İzmir ili sınırları içersisinde bulunan 5 Anadolu Lisesinin hazırlık sınıflarında okuyan öğrenciler araştırma kapsamına alınmış ve bir Anadolu Lisesinin hazırlık sınıfında okuyan öğrencilerin %98’inin bu sınava hazırlanmak için dershaneye gittikleri belirlenmiştir. Araştırmacılar, öğrencilerin dershaneye gitme oranlarına ve ailelerinin ekonomik durumlarına bakıldığında, Anadolu liselerini dershaneye gitmeyen ve ekonomik durumu iyi olmayanların kazanamadığı düşüncesinin ortaya çıkmakta olduğunu vurgulamışlardır.

Akça (2002) tarafından gerçekleştirilen “Ailelerin İlköğretim Kademesinde Yaptıkları Eğitim Harcamaları (Ankara İli Örneği)” konulu araştırma kapsamında 341 veliye uygulanan anket sonuçlarına göre; velilerin ilköğretimde okuyan çocuğu için yaptıkları harcama türlerine bakıldığında %25,2’sinin sınav ücretleri, %11,1’inin dershane ücreti, %6,2’sinin özel ders ücreti ödediği; toplam harcama olarak en yüksek harcama miktarları arasında 13.765.000.000 TL ile dershane ücretinin beşinci sırada yer aldığı; toplamda sınav ücretleri için 378.000.000 TL, özel ders için 5.556.000.000 TL harcama yaptıkları görülmektedir.

TED’in 2006 yılında gerçekleştirdiği “İlköğretimin Sorunları Alan Araştırması”na göre, velilerin %32,3’ünün dershane için harcama yaptıkları; dershane için yapılan harcamaların ortalamasının 1309 YTL olarak hesaplandığı, velilerin %23,8’inin 801-2000 YTL arası yaptığı görülmektedir. Bu araştırmada, velilerin %87’si çocuğunun OKS’ye katılacağını, %91’i çocuğunun OKS’ye hazırlandığını belirtmiş; OKS’ye hazırlanma konusunda velilerin cevaplarına göre çocukların %31,9’unun dershaneye giderek hazırlandığı, %4,6’sının özel ders aldığı ve %5,3’ünün hem dershaneye gittiği hem de özel ders aldığı görülmektedir.

Eğitim harcamaları verileri ile ilgili gelişmekte olan diğer birçok ülkede olduğu gibi Türkiye için de sağlıklı bilgi bulma konusunda güçlük çekilmektedir. Kamu ve özel kaynaklardan yapılan toplam eğitim harcamaları verilerine farklı yıllar itibariyle ulaşılabilirken, özel kaynaklar içerisinde yer alan hane halkı eğitim harcamalarının dağılımı ile ilgili yıllara göre karşılaştırma yapılmasını sağlayacak yeterli veri bulunmamaktadır. Türkiye’de eğitim harcamaları konusunda büyük bir veri eksikliğinin olması nedeniyle eğitim harcamalarının ayrıntılı hesaplanmasına karar verilmiş, Türkiye İstatistik Kurumu tarafından Devlet Planlama Teşkilatı işbirliği ile 2003 yılında ilk kez referans yılı 2002 olmak üzere “Türkiye Eğitim Harcamaları Araştırması” gerçekleştirilmiştir. “Türkiye Eğitim Harcamaları Araştırması”, Türkiye’de 2002 yılında eğitim amaçlı yapılan tüm harcamaları ölçen ilk çalışma olma özelliğini taşımaktadır. Bu araştırma ile ülkemizin toplam eğitim harcaması; öğrenci başına düşen eğitim harcaması; eğitim harcamalarının GSYİH içindeki payı; hane halkı, vakıf, dernek, hayır kurumları, şahıs, bakanlık ve

kurumların eğitime yaptıkları katkı tespit edilmiştir. Bu nedenle, 2002 verileri üzerinde durulacaktır.

“2002 Yılı Eğitim Harcamaları Araştırması”na göre, hane halkı tarafından yapılan eğitim harcamalarının toplamı 6.620.064.983 Milyon TL’dir. Bu harcamaların 587.332.071 Milyon TL’si özel dershaneler için yapılmıştır. Bu rakamlara göre, hane halkı tarafından yapılan eğitim harcamalarının %8.87’si özel dershaneler için yapılmıştır. Hane halkının ilköğretimde özel dershane ücreti olarak toplam 154.512.474 Milyon TL harcama yaptığı görülmektedir (Tablo 4). Bu harcama miktarının hane halkı tarafından yapılan tüm eğitim harcamaları içindeki oranı % 2.33; ilköğretim için yaptıkları harcamalar içindeki oranı ise 6,74’tür.

Tablo 4.

2002 Mali Yılında Hane Halkından İlköğretim ve Özel Dershaneler için Kullanılan Harcama Miktarı

Hizmet sunucuları

Hane Halkı Tarafından Yapılan Harcama Miktarı

(Milyon TL) İlköğretim 2.293.495.558 Resmi 1.930.120.981 Özel 358.207.272 Açık ilköğretim 5.167.305 Özel Dershaneler 587.332.071 İlköğretim 154.512.474 İlköğretim 154.169.026 Açık ilköğretim 343.448

TÜİK (2007), Türkiye İstatistik Yıllığı 2006 verilerinden düzenlenmiştir.

Devlet İstatistik Enstitüsü verilerine göre 2002 yılında harcama grupları ve eğitim seviyelerine göre hane halkının kendi cebinden yapmış olduğu eğitim harcamaları da Tablo 5’te verilmiştir.

Tablo 5.

Harcama Grupları ve Eğitim Seviyelerine Göre Hane Halkının 2002 Yılında Kendi Cebinden Yapmış Olduğu Eğitim Harcamaları (TL)

Harcama grupları

Resmi Özel İlköğretim

(açık ilköğretim hariç)

İlköğretim

(açık ilköğretim dahil) İlköğretim

Eğitim kurumlarına

doğrudan ödenen miktar 249.363.790.113.547 250.188.046.902.696 276.150.556.377.055 Özel dershaneler-özel

ders 152.438.386.983.491 152.792.668.703.962 5.648.968.108.795 Servis ücreti 92.916.948.277.223 92.916.948.277.223 22.860.376.413.390 Sınav ücreti 17.672.017.878.120 17.699.416.161.696 34.342.628.616 Eğitim araç ve gereçleri 762.912.700.306.334 765.801.739.243.101 26.640.767.397.619 Öğrenci geçimi için

yapılan harcama 590.728.680.355.810 591.889.288.163.197 28.235.893.320.303 Eğitim için fertlere

alınan kılık-kıyafet 478.483.210.825.728 478.753.036.819.912 11.207.711.084.008

Yaz okulu 0 0 0

Toplam harcama 2.344.515.734.740.250 2.350.041.144.271.790 370.778.615.329.785 Kaynak: DİE, 2004b

Tablo 5’teki verilere göre, hane halkının resmi ilköğretim okullarında okuyan çocukları için yapmış oldukları harcamalar içerisinde yalnızca özel dershaneler, özel ders ve sınav ücretleri toplamı 170.462.084.865.658 TL’dir ve bu harcamanın toplam harcama içindeki payı % 7,25’tir. Sınava hazırlık için alınan kaynak kitap ve testler, kırtasiye malzemeleri; kurs, dershane ve özel derse katılım için yapılan ulaşım giderleri vb. harcamalar da eklendiğinde, hane halkının çocuğunun sınav hazırlığı için yaptığı harcama oranı daha yüksek çıkacaktır.

Sınav maratonunun maliyeti, farklı kaynakların hesaplamalarına göre değişkenlik gösterse de ortaöğretime geçişte uygulanan sınav sistemi nedeniyle

öğrencilerin bu sınava hazırlanmaları sürecinde (ki bu süreç, ilköğretim dördüncü sınıfın başından sekizinci sınıfın sonuna kadar süren beş yıllık bir süreci kapsayabilmektedir) ailelerin gerek kaynak sağlama gerekse özel ders aldırma, kursa ve/veya özel dershaneye gönderme vb. dolayısıyla çeşitli harcamalar yaptıkları ve

sınavların, beraberinde ailelere mali bir yük getirdiği ortadadır. Ortaöğretime geçiş sınavlarının 6, 7 ve 8. sınıfların sonunda Seviye Belirleme Sınavları (SBS) olarak daha erken dönemde başlatılması da öğrencilerin sınavlara hazırlık amacıyla dershanelere, özel derslere vb. daha erken dönemlerde başlamaları durumunda sınavlara hazırlık sürecindeki maliyeti artıracak görünmektedir. Bu araştırma ile de çocuklarının ortaöğretim kurumlarına geçiş sınavlarına (OKS/SBS) hazırlanmaları amacıyla ailelerin yaptığı harcamaların türleri ve miktarları belirlenerek bu sınavların ailelere getirdiği mali yükün boyutlarının ve büyüklüğünün ortaya konması amaçlanmaktadır.

BÖLÜM III

YÖNTEM

Bu bölümde; araştırmanın modeli, çalışma grubu, araştırmada kullanılan bilgi toplama aracının geliştirilmesi, verilerin toplanması ve verilerin çözümlenmesi ile ilgili açıklamalar yer almaktadır.