Türkiye’de Kömür

Ülkemizde taşkömürü II. Mahmut zamanında 1822 yılında gemici Hacı Đsmail tarafından Zonguldak'ta bulunmuştur. Bu tarihten 7 yıl sonra Bahriye erlerinden Uzun Mehmet'in aynı köyde taşkömürünü yeniden bulması üzerine, 1848 yılında havzada ilk kez üretime başlanmıştır. Daha sonraları çeşitli yabancı sermayeli şirketler tarafından işletilen havza, 1936 yılında devletleştirilmiş ve 1957 yılında, işletmecilik, yeni kurulan Türkiye Kömür Đşletmeleri Kurumu (T.K.Đ.) na devir edilmiştir. Son olarak 1983 yılında ise, yalnızca Zonguldak Havzası'ndaki taşkömürü yataklarını işletmek üzere Türkiye Taşkömürü Kurumu (T.T.K.) kurulmuştur. Linyit kömürünün ülkemizde ilk bulunuşuna ilişkin kesin bilgi bulunmamaktadır. Fakat 1914-1918 yılları arasında, savaş ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla başta Soma olmak üzere Anadolu’da birçok işletmenin açılmış olduğu da bilinmektedir.

1935 yılında MTA'nın kurulmasıyla asıl arama faaliyetlerine başlanmıştır. Etüt çalışmaları, 1950 yılına kadar genel jeolojik etütler şeklinde yürütülmüş olup, bu tarihten sonra çalışmalar, sondajlı aramalarla, sistemli ve uzun vadeli projeler şeklinde yürütülmüştür. 1967 yılına kadar nispeten iyi kaliteli kömürlerin etüt ve arama çalışmaları yapılmıştır. 1967 yılında ülkemizin en büyük kömür yatağı olan Elbistan Havzası’nın ortaya çıkması, düşük kaliteli kömürlerin termik santrallerde kullanılmasının gündeme gelmesi ile kömür arama çalışmaları aniden hızlanmıştır. 2006 yılında ülkemizde üretilen birincil enerjinin yaklaşık %49’u kömür olmuştur. Türkiye linyit bakımından oldukça zengin bir ülkedir. Fakat ısıl değeri az olduğundan, üretilen linyitler genellikle termik santrallerde kullanılır. Çeşitli derinliklerdeki taşkömürü yatakları ile Ereğli Zonguldak havzası Türkiye’nin en önemli taşkömürü havzasıdır. Ayrıca her ne kadar kalori değeri düşük olsa da elektrik enerjisi alanında Türkiye'nin en büyük linyit rezervi Afşin-Elbistan bölgesinde bulunmaktadır. Türkiye'deki başlıca linyit yatakları; Afşin-Elbistan, Karaisalı (Adana), Merzifon ve Suluova, Mengen (Bolu), Kükürtlü, Eynez ve Işıklar (Soma-Manisa), Uluçayır

(Divriği-83

Sivas), Gülşehir (Nevşehir) ve Zonguldak’tır. Linyit rezervlerinin %75’i kamu sektörünün, kalan %25’i özel sektörün kontrolünde olup linyit üretiminin %90’ı kamu sektörü, %10’u özel sektöre aittir.

2.4.1. Türkiye Kömür Rezervleri

Kömür, özellikle de linyit Türkiye’nin en önemli yerli enerji kaynağıdır. Türkiye’de 9.3 milyar tonu linyit, 1.126.548 milyar tonu da taş kömürü olmak üzere toplam 10.426.448 milyar ton kömür rezervi bulunmaktadır (DPT, 2007b). Türkiye’de taş kömürü ve linyit üretilmektedir. Linyit ülkenin hemen her bölgesinde bulunmaktadır fakat en önemli linyit rezervleri Afşin – Elbistan, Muğla, Soma, Tunçbilek, Seyitömer, Beypazarı ve Sivas’ta bulunmaktadır. Linyit üretiminin %90’ı açık ocak, %10’u da yer altı şeklinde elde edilmektedir. Linyit sahaları ülkemizde bütün bölgelere yayılmış olup ısı değerleri 1.000 – 5.000 kcal/kg arasında değişmektedir. Toplam linyit rezervlerimizin yaklaşık %6,9'u 3.000 kcal/kg'ın üzerinde, %13,2'si 2.500-3.000 kcal/kg arasında, %79,9'u ise 2.500 kcal/kg’ın altında ısı değerine sahiptir.

Ülkemizin en önemli taşkömürü rezervleri Zonguldak ve civarındadır. Zonguldak havzasında bugüne kadar yapılan çalışmalar sonucunda 1,1 milyar ton rezerv saptanmıştır. Bu rezervin yaklaşık 423 milyon tonu görünür niteliktedir. Havza, Karadeniz Ereğli'den başlayarak Kandilli, Zonguldak, Amasra, Pelitovası, Azdavay ve Söğütözü’ne kadar uzanan bölgeyi kapsamaktadır. Havzada çok sayıda kömür damarı olmakla beraber 22 damar işletilebilmektedir. Damar eğimleri 0 - 90 derece arasındadır. Üretim, +284 ve -560 kotlarında tamamen yeraltı işletmeciliğiyle yürütülmektedir. Kömürün ortalama kimyasal özellikleri %55 sabit karbon, %26 uçucu madde, %11 kül, %8 nem, ısı değeri ise, 6.000 kcal/kg düzeyindedir.

Ülkemiz linyit rezervleri açısından zengin sayılabilir; toplam dünya linyit rezervinin yaklaşık %1,6’sı ülkemizde bulunmaktadır. Bununla birlikte linyitlerimizin büyük kısmının ısıl değeri düşük olduğundan termik santrallerde kullanımı ön plana çıkmıştır. 2007 yılında yapılan 31,6 milyon ton toplam kömür satışının, %79‘u termik santrallere, %21 ise ısınma ve sanayiye olmuştur. Linyite dayalı termik santrallerimizin kurulu gücü 6.549 MW olup toplam kurulu gücümüzün %28’ine karşılık gelmektedir. Taşkömürüne dayalı termik santralimizin kurulu gücü 300 MW olup, toplam kurulu gücümüzün %8’ine karşılık gelmektedir. 2005 yılından itibaren enerji üretiminde yerli kaynaklara

84

önem verilmesi ve dışa bağımlılığın azaltılması bağlamında sanayileşme ve nüfus artışına koşut olarak artan enerji talebinin karşılanması amacıyla; yeni kömür sahalarının bulunması ve bilinen sahaların geliştirilmesi çalışmalarına hız verilmiştir. Kömür aramalarında sondaj miktarı son beş yılda beş kat artmış, aramaların sonucunda 8,1 milyar ton olan mevcut rezerve ilave olarak 2,3 milyar ton yeni kömür rezervi ortaya çıkartılmıştır. Bu alandaki çalışmalar aynı hızda devam edecek olup, kömür rezervlerimizin daha da artması beklenmektedir (E.T.K.B., www.enerji.gov.tr).

Harita-3: Türkiye’deki Kömür Bölgeleri

Kaynak : IEA, Turkey 2005 Review sf.92

2.4.2. Türkiye Kömür Üretimi

E.T.K.B. verilerine göre 2007 yılı için Türkiye taş kömürü üretimi 2.462 milyon ton, linyit üretimi 72.121 milyon ve asfaltit üretimi de 782 bin ton olarak gerçekleşmiştir. Bunun yanı sıra 2007 yılı itibariyle 22.946 milyon ton taş kömürü, 422 bin ton kok kömürü ve 1.944 milyon ton p.kok kömürü ithal edilmiştir. TKĐ verilerine göre; Türkiye’de 2008 yılında 84 milyon ton linyit ve 1,3 milyon ton taşkömürü üretilmiştir (TKĐ, 2009:12). EIA verilerine göre ise; 2008 yılı için 8 milyon ton linyit ve 3,6 milyon ton taş kömürü üretilmiştir.

85

Tablo-34: Yıllar Đtibari Đle Türkiye Kömür Üretimi (Bin Ton)

Yıllar Taş Kömürü Linyit Toplam

1980 4827,02144 15949,34 20776,36 1981 5379,27943 18161,68 23540,96 1982 5808,07855 19625,55 25433,63 1983 5180,86339 23100,04 28280,9 1984 4728,91573 28786,86 33515,78 1985 5005,59588 39538,81 44544,4 1986 5055,19989 46610,13 51665,33 1987 5022,57148 47284,75 52307,32 1988 4933,94565 38953,48 43887,42 1989 4271,45652 53752,01 58023,47 1990 3330,08262 48950,34 52280,42 1991 3197,80525 47627,57 50825,37 1992 3353,23116 53338,64 56691,87 1993 3169,14516 50359,09 53528,24 1994 3128,35964 56805,41 59933,77 1995 2551,8508 58155,74 60707,59 1996 2728,22061 59401,35 62129,58 1997 2802,07548 63258,34 66060,42 1998 2412,95957 71875,11 74288,07 1999 2225,56663 71671,18 73896,75 2000 2660,97962 67080,06 69741,04 2001 2783,33618 65666,89 68450,23 2002 2561,7716 56945,4 59507,18 2003 2640,03571 50891,51 53531,55 2004 2940,96671 48180,93 51121,89 2005 3370,86814 60937,98 64308,84 2006 3054,50478 67774,51 70829,02 2007 3574,79574 79499,8 83074,59 2008 3594,63734 79910,96 83505,6 Kaynak: E.I.A. International Energy Statistics, http://tonto.eia.doe.gov, 05.02.2010.

Türkiye’de en büyük kömür üreticisi devlettir. Taş kömürü rezervlerinin tamamı ve linyit rezervlerinin dörtte üçü devlet kontrolü altındadır. 1957 yılında kurulan Türkiye Kömür Đşletmeleri Kurumu (T.K.Đ.) 1983 yılına kadar bir devlet kuruluşu olarak tüm linyit ve taş kömürü üretimini gerçekleştirmekteydi, 1983 yılında Türkiye Taşkömürü Kurumu (T.T.K.) nun kurulmasıyla birlikte taş kömürü üretimi bu kuruma verilmiş, linyit ve asfaltit üretimi T.K.Đ.’de kalmıştır. Daha sonra linyit üretiminin bir kısmı, kömürle çalışan bazı santrallerinde kullanacağı linyiti kendisinin üretmesi amacıyla Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) a verilmiştir.

86

Türkiye’de enerji santrallerinde, konutların ısınmasında ve sanayide kullanılan linyitin yarısından fazlası T.K.Đ. tarafından üretilmektedir. Toplam üretimin yaklaşık %10’u özel sektör tarafından gerçekleştirilmektedir. Zonguldak havzasındaki taş kömürünün üretimi, işlenmesi ve dağıtımında T.T.K. fiili tekel konumundadır.

1970’de 4.6 milyon ton olan Türkiye Taş kömürü üretimi 2007’de 2,5 milyon tona düşmüştür ve OME’ye göre 2030’da yaklaşık 5 milyon ton olacaktır. Yine OME verilerine göre 2007’de 69 milyon ton olan linyit üretiminin 2030’da 140 milyon ton olacağı öngörülmektedir (OME,2008:327). Son otuz yılda Türkiye kömür üretimi yaklaşık olarak ikiye katlanmıştır. OME’ye göre; petrol eşdeğeri bazında 2007 yılında 15 milyon tpe olan toplam kömür üretimi 2030’da 30 milyon tpe’ye ulaşacaktır.

2.4.3. Türkiye’de Kömür Tüketimi

Türkiye’de kömür ağırlıklı olarak, enerji üretiminde, demir – çelik sanayisinde ve çimento üretiminde kullanılmaktadır. 1960’lı yıllarda ulaşım ve konutlarda tüketilen kömür Türkiye’deki toplam kömür tüketiminin yaklaşık %40’ını oluşturmaktaydı. Kömür tüketimi önce 1970’lerin ortalarında ulaşımda (en çok demiryollarında) sonra da 1990’da konutlarda önemli ölçüde azalış göstermiştir. Hâlihazırda enerji üretimi ve sanayi toplam kömür tüketiminin %80’ini oluşturmaktadırlar. OME’ye göre bu iki sektör 2030’da toplam kömür tüketiminin %90’ını oluşturacaklardır (OME,2008:328.). Türkiye enerji tüketiminde, kömür %28 gibi önemli bir paya sahiptir. Ancak yerli kömürün tüketimdeki payı Türkiye’de tüketilen enerjide aşırı dışa bağımlılık nedeniyle %13,2 seviyesine gerilemiştir. Bu olumsuz gelişme daha ziyade ithal edilen ve oldukça pahalı olan doğal gazın elektrik üretiminde aşırı ölçüde kullanılmasından kaynaklanmaktadır. Halen Türkiye elektrik üretiminin %46’sı doğalgazdan elde edilmektedir. Hatalı talep tahminlerine dayalı planlamalar sonucu verilmiş olan satın alma ve fiyat garantileri nedeniyle, elektrik talebi doğal gazla çalışan termik santrallerden karşılanmış ve yerli kömürle çalışmak üzere inşa edilmiş, yatırımları tamamlanmış işgücü hazır termik santraller ve linyit madenlerine dayalı üretim tesisleri çalıştırılmamıştır (DEKTMK, 2007:10).

87

Tablo-35: Yıllar Đtibari Đle Türkiye Kömür Tüketimi (Bin Ton)

Yıllar Miktar Yıllar Miktar

1980 22599,6 1995 67339,1 1981 23822,1 1996 73280,6 1982 26490,7 1997 80095 1983 29969,6 1998 86283,4 1984 35238,7 1999 83690,8 1985 46190,2 2000 88845,2 1986 55219,2 2001 80291,3 1987 53965,2 2002 73237,6 1988 46012,7 2003 71061,6 1989 60648,1 2004 71421 1990 59990 2005 85232,9 1991 63546 2006 92449,8 1992 65960,1 2007 108917 1993 60476,1 2008 105226 1994 65569,9 Toplam 1883069 Kaynak: E.I.A. International Energy Statistics, http://tonto.eia.doe.gov, 05.02.2010.