Türkiye ABD İlişkileri

Harekât sırasında Türkiye ve ABD arasındaki ilişkiler, yeni bir anlaşmazlık ile sarsılmıştır. Kıbrıs konusuyla ortaya çıkan ve ilişkileri yeni bir çıkmaza sürükleyen neden ABD’nin Türkiye’ye uyguladığı silah ambargosu olmuştur.186 _{Söz konusu bu} dönemde Türkiye’yi geri çevirmek adına uluslararası alanda baskılar yapılsa da en önemli baskı unsuru 1978 yılının ortalarına kadar kırk iki ay süren Amerika’nın silah ambargosu olmuştur.187 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı’ndan sonra ve Yunanistan’ın demokrasiye dönmesi Amerika’daki Rum-Yunan lobisini harekete geçirmiş ve Türkiye’ye karşı yaptırım uygulanması konusunda Kongre nezdinde yoğun bir çaba sarf edilmiştir.188 Türkiye’nin başlatmış olduğu ikinci harekât girişiminde Amerikan silahlarının kullanımı Türkiye ve ikili anlaşmalar nezdinde Amerikan Dış Yardım yasasına aykırı olduğu gerekçesiyle, Türkiye’ye ambargo uygulanmasına karar verilmiştir.189 Resmi adıyla “Türkiye’ye Yapılan Silah Satışlarının ve Verilen Askeri

Kredilerin Dondurulması” kararı 5 Şubat 1975 tarihinde yürürlüğe girmiştir.190

Kararın yürürlüğe girmesiyle Türkiye, Milli Güvenlik Kurulu ve Milli Savunma Bakanlığı tarafından yapılan açıklamalar ile tepkiler dile getirilmiş, dönemin Başbakanı Sadi Irmak 4 Şubat 1975 tarihinde ABD ve NATO ile ilişkilerin tekrar gözden geçirilmesini istemiştir.191 Türkiye, başlangıçta ABD tarafından uygulanan ambargonun kaldırılmasına yönelik ılımlı bir tutum sergilese de, Süleyman Demirel ambargonun devam etmesi halinde Amerikan üs ve tesislerinin kapatılacağını Henry Kissinger’a bildirmiş, Kissinger ise kararın kısmen kaldırması üzerine öneri sunduğu temsilciler meclisinden ret kararı almıştır. 192

Türkiye’ye yapılan Silah Satışlarının ve Verilen Askeri Kredilerinin Durdurulması kararı ilk başta dönemin ABD Başkanı Gerald Ford tarafından veto edilse de Senato ve Kongre kararlarıyla uygulanan ambargoya karşılık 25 Temmuz 1975 yılında Türkiye ve Amerika arasındaki “Ortak Savunma ve İşbirliği Anlaşması”

186 Sönmezoğlu, Soğuk Savaş Döneminde… , 285. 187 _{Topur, Dünya ve Türkiye… , 143.}

188 _Türkmen, Kırılgan İttifak’tan… , 135. 189 _{Türkmen, a.g.e. , 136}

190 Akalın, ABD ve Türkiye-2… , 127.

191 Sönmezoğlu, Soğuk Savaş Döneminde… , 296.

Türkiye tarafından feshedilmiştir.193 _{Amerikan üslerinin faaliyetlerini durduran} Türkiye, faaliyeti durdurulan bütün tesisleri Türk Silahlı Kuvvetleri’nin tam denetim ve gözetimine devretmiş, ABD askeri kuvvetlerine ait istihbarat toplama merkezlerini kapatmış ve İncirlik Üssü’nün kullanımını sadece NATO amaçları için sınırlandırılmıştır.194 Bu dönemde, Yunanistan’ın NATO’nun askeri kanadına dönmesine yönelik çalışmalarına Türkiye engelleyici bir politika sergilemiş, İran’daki Humeyni rejimine hoşgörü ile yaklaşarak, NATO’nun Hızlı Müdahale Kuvveti’nin (Rapid Deployment Force) Türkiye topraklarında konuşlanmasına ve hava sahasında U-2 casus uçaklarının uçuşuna izin vermemiştir.195 Türkiye’de başarılı geçen müdahalenin ardından halk arasında orduya övgüler artarken, SSCB’ye karşı ABD’nin Türkiye’de bulundurduğu nükleer silahların varlığının tartışmaya açılması ABD’yi geri adım atmaya zorlamış ve 1977’den itibaren satışları serbest bırakmıştır.196 _{12 Eylül} 1978’de ise ambargo tamamen kaldırılmış ve süreç içerisinde fesih edilen OSİA yerine Savunma ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması’nın (SEİA) imzalanmasına temkinli yaklaşılarak iç politikalardaki gelişmelerden dolayı da anlaşma 12 Eylül 1980 sonrasına kalmıştır.197

Ortaya çıkan Kıbrıs Krizi’nde, 1974 yılındaki harekât ile Türk kamuoyu, ordu, basın ve aydın kitle, barış harekâtını desteklemiş ancak sonucu belirleyen başbakanların düşünce ve tutumları olduğu için başkanlar düşündüklerini gerçekleştirmiştir.198 İnönü çıkarma yapmaya taraftar olmamış ve adaya müdahale de bulunamamıştır. Gerekçe olarak da Amerikan’ın caydırıcı tutumunun sebep olduğu gösterilmiştir.199 Demirel ise Kıbrıs’a çıkarmaya taraf olmamakla birlikte Yunan askerlerinin de Adadan çıkarılmasını istemiştir. ABD’nin aracılık rolünü üstlenmesiyle Türk ve Yunan taraflarının Başbakanları nezdinde ki görüşmeleri, Türk tarafını hedefine ulaştırmıştır. 1974 yılında adadaki kriz ortamında Başbakan Ecevit’in kararlı

193 Balcı, Türkiye Dış Politikası… , 171.

194 _{Dinçer Bayer,} ABD’nin Kıbrıs Politikasının Müttefiklik ilişkileri Bağlamında Değerlendirilmesi,

Uluslararası Boyutlarıyla Kıbrıs Meselesi ve Geleceği Uluslararası Sempozyumu, Yayına Hazırlayan: Duygu Türker Çelik (Gazimoğusa: Atatürk Araştırma Merkezi, 2016) , 352. ; Balcı,

a.g.e. , 171.

195 _{Bayer, a.g.e. , 352.}

196 _{Oktay Bingöl,} Fahri S. Korutürk ve Dış Politika, Ed. Haydar Çakmak, Cumhurbaşkanları ve Dış

Politika, ( Ankara: Kripto Yayınları, Baskı:1,Ocak 2016), 155.

197 _{Bingöl, Fahri S. Korutürk ve… , 155.}

198 _{Cihat Göktepe,} Kıbrıs Meselesi’nde Kriz Süreci ve Türkiye (1964- 1974), (http://www.ayk.gov.tr/wp-

content/uploads/2015/01/GÖKTEPE-Cihat-KIBRIS-MESELESİ’NDE-KRİZ-SÜRECİ- VE- TÜRKİYE-1964-1974.pdf ) , 1422.

duruş sergilemesiyle, Ada’ya askerî çıkarma yapılmış, Türkiye’nin ve Kıbrıs Türklerinin güvenliğinin sağlanabileceği düşüncesiyle Türk kamuoyundaki rahatsızlık giderilmiş, aynı zamanda da Kıbrıs Türklerine ümit olunmuştur.200

1.3.3. İki Ülke Arasındaki Ekonomik İlişkiler

Bu dönemde giderek azalan ekonomik ilişkilerde 1960 yılında ABD ile %20-25 olan dış ticaret payı 1980’de %5 civarına düşmüştür.201 _{Türkiye bu dönemde, Almanya} ile ilişkilerinde istikrarlı bir konuma kavuşarak, AET ve Sovyetlerle olan ilişkilerinin, 1973 petrol bunalımından sonra da üçüncü dünya ülkeleri ile ekonomik ilişkilerinin önünü açmıştır.202 Amerika Birleşik Devletleri’nin kaynaklarına göre 1947 ve 1974 yılları arasında Türkiye’ye hibe ve borç olarak 6,2 milyar dolarlık bir yardımı söz konusu olmuştur.203 1965-1974 yıllarında 155 milyon doları askeri, 123,3 milyon doları ekonomik olmak üzere yıllık ortalama 278,3 milyon dolarlık yardım yapılmış ve 1974 yılı için toplam yardım 196,3 milyon dolar olmasıyla miktarın giderek azaldığı görülmüştür.204 _1963- 1977 yılları arasında ekonomik planlamaların da dâhil olduğu ithal ikameci sanayileşme stratejisi en yüksek seviyelere ulaşmıştır.205 _{Türkiye’nin} 1960 ve 1970 yılları arasında önemli oranda reaktif ülke olarak nitelenen bir yapıyla uyum içinde olduğu görülmüştür.206

1.4. 1980- 1999 DÖNEMİ