Türkiye İş Kurumu

Türkiye İş Kurumu’nun (İŞKUR) doğrudan işgücü piyasalarına yönelik olarak engelliler ile ilgili yürütülen çalışmalarda başı çektiği görülmek-tedir Engellilerin İŞKUR’a kaydı nok-tasında; engel durumuna göre tüm vücut fonksiyon kayıplarının en az yüzde 40’ından yoksun olduklarını, yetkili sağlık kuruluşlarından ala-cakları engelli sağlık kurulu raporu ile belgeleyen Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları Kurum İl Müdürlüklerine veya Hizmet Merkezlerine başvurarak

“engelli” statüsünde kayıt yaptıra-bilir. Bu noktada meslekte çalışma güç kaybı oranı vb. oranlar dikkate alınmamakta olup tüm vücut fonk-siyon kaybı oranına bakılmaktadır. Mesleki rehabilitasyon hizmetleri kapsamında “işbaşı eğitim program-ları” öne çıkmaktadır. İşbaşı eğitim programlarından yararlanabilmek için engellilerin kuruma işsiz olarak kayıt olmaları gerekmektedir. Eğitim süresince engellilere kursa katıl-dıkları için günlük belirli bir miktar katılımcı zaruri gideri altında ödeme de yapılabilmektedir (İŞKUR, İşbaşı Eğitim Programları: 2018).

Mesleki rehabilitasyon açığı; ka-nun hükmü gereğince engelli istih-dam etmek zorunda olan işveren-lerin talep şartlarına uyan engelli bulamamaları durumunda ortaya çıkmaktadır. Türkiye’de bir kimseye ait engel oranı yetkili sağlık kuru-luşu (üniversite hastaneleri ya da tam teşekküllü devlet hastaneleri) tarafından Erişkinler İçin 20 Şubat 2019 Tarihinde Resmi Gazete’de ya-yımlanarak yürürlüğe giren Engelliler Değerlendirmesi Hakkındaki Yö-netmelik ekinde yer alan Erişkinler İçin Engellilik Sağlık Kurulu Raporu çerçevesinde değerlendirilmektedir. Ayrıca söz konusu değerlendirme formunda eğer engelli çalışamaz durumdaysa, kısmen çalıştırılabilir ise çalıştırılamayacağı işler ve söz konusu raporun geçerlilik süresi ile ilgili kısımlar bulunmaktadır.

151 KARATAHTA / İş Yazıları Dergisi

SONUÇ

Engelli bireylerin toplumsal ya-şama ve çalışma yaşamına katılım-larının sağlanması sosyal politikanın önemli bir alanını oluşturmaktadır. Bu bağlamda gerek gelişmiş ge-rekse gelişmekte olan ülkelerde mesleki rehabilitasyon hizmetle-riyle ilgili çeşitli yasal düzenlemeler ve uygulamalar bulunmaktadır. Söz konusu hizmetlerin bireylerin engel türlerine göre farklılaştığı görülmektedir.

Mesleki rehabilitasyon uygulama-larının tüm çevrelerce anlaşılması ve operasyonel hale getirilmesi taraflar arasında daha iyi bir iletişime imkan sağlamakta ve mesleki rehabilitas-yon kapsamında sağlanan engellilere yönelik faaliyetlerde taraflara kıla-vuzluk görevi görmektedir. Bunun sonucunda engellilere yönelik verilen hizmetlerin yönetimi ve niteliği daha iyi bir düzeye çıkartılabilmesi müm-kündür. Böylece iş yerinde engelli-lerin işlevselliği arttırılabilmektedir

(Reneman et al., 2011:7).

Engellilik değerlendirmelerinde ülkelere göre farklı uygulamalar söz konusudur. Dolayısıyla engel türleri-ne ilişkin evrensel olarak kabul gören bir sınıflandırma bulunmamaktadır. Örneğin Hollanda’da “Fonksiyonel Yapabilirlik Listesi” uygulanırken; İngiltere’de ise “Çalışma Kabiliyeti Değerlendirmesi” uygulanmakta-dır. Her iki uygulamada da engel türleri bireylerin fiziksel, zihinsel,

ruhsal yetenek ve aktivitelerine göre ayrılmakla birlikte sınıflandırma açısından farklılıklar söz konusudur.

Dünya Sağlık Örgütü tarafından geliştirilen ICF ise mesleki rehabi-litasyonun uygulama ve araştırma alanına yenilikçi bir katkı sağlamak-tadır. Çünkü geleneksel bio-medikal veya hastalık perspektifinden bakış yerine konuya yapabilirlik (fonksiyo-nellik) ve engellilik perspektifinden bakmaktadır. Dolayısıyla sadece engellilik türlerini sınıflandırmakla kalmamakta, engel türlerine göre bireylerin işlevselliğini arttıracak hizmetler ve sunulacak desteklere de yer vermektedir. Böylece mes-leki rehabilitasyon uygulamaları açısından ülkelere yol gösterici bir işlevi de bulunmaktadır. Bu açıdan bakıldığında ICF’nin diğer geleneksel sınıflandırmalara göre daha geniş bir alanı kapsadığını söylemek müm-kündür.

Türkiye’de ise engellilik değer-lendirmesinde görme engelli, işit-me engelli, dil ve konuşma engelli, ortopedik engelli, zihinsel engelli, duygusal ve ruhsal engelli, süreğen hastalık ve çoklu engellilik olmak üzere toplam sekiz engel türüne göre sınıflandırma yapılmaktadır. Ayrıca engel dereceleri de engellilik değerlendirmesinde belirleyici ol-maktadır. Mesleki rehabilitasyona ilişkin sunulan hizmetler söz konusu engel dereceleri ve türleri esas alı-narak düzenlenmektedir.

ENGELLİLİK DEĞERLENDİRMESİ VE MESLEKİ REHABİLİTASYON UYGULAMALARI:

ÇEŞİTLİ ÜLKELER İLE TÜRKİYE KARŞILAŞTIRMASI / Gonca GEZER AYDIN / Özgür TOPKAYA

152

KAYNAKÇA

AÇSHB (Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı) (2019), Engelli ve Yaşlı Bireylere İlişkin İstatistiki Bilgiler, https://www.ailevecalisma.gov.tr/media/5428/buel-ten-nisan2019.pdf, Erişim: 28.05.2019.

Arslan, H. ve Altıntaş, G. (2014), “Engellilerin Çalışma Yaşamına Katılımını Arttırarak Toplumla Kaynaşmalarını Sağlamayı Hedefleyen Bir Model Önerisi”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(2), ss. 165-186.

Avrupa Sosyal Şartı (1996), https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/kefe/docs/sos-yalsart.pdf, Erişim: 22.05.2019.

Aytaç, S. (2005), “İstihdam ve Koruma Alanı Yaratmak Üzere Özürlüler İçin Sosyal Yaşam Merkezi Projesi”, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, No: 49, ss. 125-158. Baybora, D.(2006), “Çalışma Hayatında Özürlülere Karşı Ayrımcılık”, Sosyal Siyaset

Konferansları, Sayı: 51, ss. 229-269.

Brage, S.; Konadsdottir, A. D.; Lindenger, G. (2015), “WorkDisability Evaluation”, Hand-book of VocationalRehabilitationandDisability Evaluation, Editors: ReubenEscoprizo, SörenBrage, DebraHoma, GeroldStucki, SpringerVerlag, pp. 107-141.

Çavuş, Ö. H.ve Tekin, A. (2015), “Türkiye’de Engellilerin İstihdam Yöntemi Olarak Ko-rumalı İşyeri”, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 30, Sayı: 1, ss. 145-165.

Çimşir, E.(2019), “Türkiye’de Mesleki Rehabilitasyon Hizmetleri ve İhmal Edilmiş Bir Alan Olarak Rehabilitasyon Danışmanlığı”, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi, 19 (1), ss. 114-124.

Çolak, Ü. ve Hergüner, B. (2016), “Zihinsel Engellilerin İstihdamı ve Korumalı İşyeri Projesinin İşverenler Açısından Uygulanabilirliği: Trabzon Örneği”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları, Cilt: 5, Sayı: 8, ss. 2436-2455.

Durmaz, Ş. (2017), “Engellilik ve İşgücü Piyasası İlişkisi”, Bartın Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 36(9), ss. 249-277.

Dutta, A.; Gervey, R.; Chan, F.; Chou, C.; Ditchman, N. (2008), “VocationalRehabilitation Services and Employmentfor People WithDisabilities: A United StatesStudy”, Journal of Occupational Rehabilitation, SpringerScience+Business Media, LLC, doi: 10.1007/ s10926-008-9154-z.

Dünya Sağlık Örgütü (2011), Dünya Engellilik Raporu, Yönetici Özeti.

Engelliler Hakkında Kanun. Resmi Gazete, 07.07.2005, 25868 sayı, http://www.mevzuat. gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5378.pdf, Erişim: 22.05.2019.

Genç, Y.ve Çat, G. (2013), “Engellilerin İstihdamı ve Sosyal İçerme İlişkisi”, Akademik İncelemeler Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 1, ss. 363-393.

ILO (1955). Vocational Rehabilitation (Disabled) Recommendation, 1955 (No. 99), https:// www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO:12100:P12100_INS-TRUMENT_ID:312437:NO, Erişim: 22.05.2019.

ILO (1983). 159 No’lu Mesleki Rehabilitasyon ve İstihdam Sözleşmesi, https://www. ilo.org/ankara/conventions-ratified-by-turkey/WCMS_377302/lang--tr/index. htm, Erişim: 22.05.2019.

İş Kanunu. Resmi Gazete, 10.06.2003, 25134 sayı, http://www.resmigazete.gov.tr/ eskiler/2003/06/20030610.htm, Erişim: 28.05.2019.

Korumalı İşyerleri Hakkında Yönetmelik. Resmi Gazete, 30.05.2006, 26183 sayı. http:// www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2006/05/20060530-6.htm, Erişim: 26.05.2019. Makas, R. (2011), “Korumalı İşyeri”, Çimento İşveren Dergisi, Cilt: 25, Sayı: 6, ss. 4-13. Meşhur, H. F.A. (2011), “Ortopedik Engellilerin İstihdamında Tele Çalışmaya İlişkin

Tu-153 KARATAHTA / İş Yazıları Dergisi

tumlar Açısından Bir Uygulama”, Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, Sayı: 22, ss. 72-118. Orhan, S. (2015), “Türkiye’de Engellilerin Bilinç Düzeyi: Engellilere Sunulan İstihdam

Hakları Üzerinden Bir Araştırma”, Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 17, Sayı: 2, ss. 73-88. Öz, C. S. ve Orhan, S. (2012), “Özürlü İstihdam Yöntemlerinin Uygulanabilirliği Üzerine

Bir Değerlendirme”, Çalışma İlişkileri Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 2, ss. 36-48.

Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, Resmi Gazete, 07.07.2018, 30471 sayı.https://orgm. meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2018_07/09101900_ozel_egitim_hizmetleri_yonet-meligi_07072018.pdf, Erişim: 23.05.2019.

Özel Mesleki Rehabilitasyon Merkezleri Hakkında Yönetmelik, Resmi Gazete, 02.05.2001, 26153 sayı. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2006/05/20060502-6.htm, Erişim: 29.05.2019.

Özgökçeler, S. ve Alper, Y. (2010), “Özürlüler Kanunu’nun Sosyal Model Açısından De-ğerlendirilmesi”, İşletme ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, ss. 33-54. Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması

Hakkında Kanun, Resmi Gazete, 01.07.2005, http://www.resmigazete.gov.tr/eski-ler/2005/07/20050707-2.htm, Erişim: 28.05.2019.

Reneman, M. F.;Ekholm, J.; Krupa, T. M.; Marnetoft, S. (2011), “A Conceptual Definition of Vocational RehabilitationBased on the ICF: Building a Shared Global Model”, Journal of Occupational Rehabilitation, February 2011, Springer-ResearchGate.

Sart, H.; Ala, H.; Yazlık, Ö.; Yılmaz, F. K. (2004), “Türkiye Kaynaştırma Eğitiminde Ne-rede?”, XIII. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı, 6-9 Temmuz 2004, İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Malatya.

Stucki, G.; Brage, S.; Homa, D.; Escorpizo, R. (2015), “Conceptual Framework: Disability Evaluation andVocationalRehabilitatiton”, Handbook of Vocational Rehabilitation and Disability Evaluation, Editors: Reuben, Escoprizo;SörenBrage, Debra Homa Gerold Stucki, SpringerVerlag, pp. 3-11.

Şen, M. (2018), Türkiye’de Engellilere Yönelik İstihdam Politikaları: Sorunlar ve Öneriler, Sosyal Güvenlik Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 2, ss. 129-152.

T.C. Anayasası, Resmi Gazete 18.10.1982, Sayı: 17863, https://www.mevzuat.gov.tr/ MevzuatMetin/1.5.2709.pdf, Erişim: 22.05.2019.

TÜİK (2010), Engellilerin Sorun ve Beklentileri Araştırması, http://tuik.gov.tr/PreTablo. do?alt_id=1017, Erişim: 22.05.2019.

UNIC (2007), Engelli Haklarına İlişkin Sözleşme, http://www.unicankara.org.tr/doc_pdf/ BM_Engelli.pdf, Erişim: 22.05.2019.

Verbeek, J. H.; Hulshof, C. T.J. (2004), “Work Disability Assessment in the Netherlands”, Practical Ethics in Occupational Health, Edition: 1st, Publisher: Radcliffe Medical Press, Oxford, pp. 105-114.

World Health Organization, Towards a Common Language for Functioning, Disabilityand Health, ICF, Geneva, WHO/EIP/FPE/CAS/01.3, 2002.

İŞKUR, 01 Ocak 2019 Aylık Bülten Tabloları, xls dosyası.

www.iskur.gov.tr, Engelli İstihdamı, <https://www.iskur.gov.tr/isveren/engelli-is-tihdami/>, Erişim Tarihi: 12 Haziran 2019.

Yazıcıoğlu, T. (2018), “Kaynaştırma Uygulamalarının Tarihsel Süreci ve Türkiye’de Uygulanan Kaynaştırma Modelleri”, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 1, ss. 92-110.

Yurt İçinde İşe Yerleştirme Hizmetleri Hakkında Yönetmelik, Resmi Gazete, 25.04.2009, 27210 sayı.http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2009/04/20090425-3.htm, Erişim: 28.05.2019.

ÖZ

Engelli ya da değil tüm bireyler açısından çalışmak, sürekli ve düzenli bir gelire sahip olabilmenin ön koşulu, ekonomik açıdan bir zorunluluktur. Bu nedenle, işini serbestçe seçme, adil ve elverişli çalışma koşullarına ulaş-ma ve işsizlikten korunulaş-ma haklarını da kapsayan “çalışma hakkı” temel bir insan hakkı olarak değerlendirilir. Ancak işverenlerin işyerinde engelli işçileri yasal bir zorunluluk bulunmaksızın, kendi istekleri ile istihdam etmeleri ender rastlanan bir durumdur. Bu nedenle sosyal po-litikaların konuya ilişkin hedefini belirleyen “engelliyi çalışma yaşa-mının içine alarak koruma” ilkesinin gerçekleştirilmesinde sağlık ve eğitim politikalarının yanı sıra çalışma hu-kuku önemli bir araç olarak ortaya çıkmakta ve engellilerin istihdamı devletin yasal müdahaleleri ile ger-çekleştirilmeye çalışılmaktadır.

Ülkemiz nüfusunun yaklaşık yüz-de 12.29’u (8.5 milyon kişi) engellidir. Ülkemizde engelli istihdamına yö-nelik temel politika durumundaki kota yöntemi ile istihdam edilenlerin sayısı ise toplamda yüz elli binin biraz üzerindedir ve İŞKUR’a müracaat edenlerin 2017 yılı itibariyle sadece yüzde 12’si işe yerleştirilebilmiştir. Uygulamadaki bu başarısızlığın nedenlerinden birisi de şüphesiz kota yönteminin kendisinden kaynaklan sorunlardır.

Çalışmanın amacı “ülkemizde kota yönteminin neden arzulanan sonuçları sağlamadığı” sorusunun cevaplanmasına katkıda bulunmak-tır. Çalışma sonucunda, engellile-re yönelik daha sağlıklı politika ve uygulamalara temel teşkil edecek şekilde yapıcı bazı önerilerde bulu-nulabileceği umulmaktadır.

Çalışma kapsamında nicel araş-tırma yöntemlerinden yararlanmak

TÜRKİYE'DE ENGELLİ İSTİHDAM YÖNTEMİ

OLARAK KOTA YÖNTEMİNİN SORUNLARI

(*) Prof. Dr. / Anadolu Üniversitesi, İİBF, dkagnici@anadolu.edu.tr

(**) Doç. Dr. / Anadolu Üniversitesi, İİBF, ysisman@anadolu.edu.tr

(***) Arş. Gör. Dr. / Anadolu Üniversitesi, İİBF, takgul@anadolu.edu.tr

(****) Arş. Gör. / Anadolu Üniversitesi, İİBF, nilbelgin@anadolu.edu.tr

(*)Deniz KAĞNICIOĞLU (**)Yener ŞİŞMAN (***)Taylan AKGÜL (****)Nil BELGİN

KARATAHTA/İş Yazıları Dergisi Sayı : 14 / Ağustos 2019 (s: 155-170)

TÜRKİYE'DE ENGELLİ İSTİHDAM YÖNTEMİ OLARAK KOTA YÖNTEMİNİN SORUNLARI Deniz KAĞNICIOĞLU / Yener ŞİŞMAN / Taylan AKGÜL / Nil BELGİN

156

amacıyla iki anket oluşturulup veriler elde edilmiştir. Söz konusu Anket-lerden birisi kota kapsamında olan 84 işletmede işveren veya vekille-rine uygulanmıştır. İkinci anket ise bu işletmelerde istihdam edilen 309 çalışana uygulanmıştır. Anketlerde eğitim düzeyi, yaş, medeni durum, cinsiyet, iş tecrübesi, engel türü ve oranı gibi soruların yanı sıra 5’li likert ölçeği kullanılarak engelli çalışanların kendilerine ilişkin verimlilik, işe sada-kat, devamlılık gibi konularda algıları, engelli istihdamının arttırılmasına iliş-kin politika ve uygulamalar hakkındaki görüşleri ve sosyal yaşama katılım, rehabilitasyon hizmetleri, özbakım gibi konularda sorular sorulmuştur.

Anket sonuçlarına göre engelli çalışanların yüzde 33’ü ilkokul me-zunu ve toplamda yüzde 94’ü lise ve altı eğitim düzeyine sahiptir. Bu anlamda engelli çalışanların diğer-lerinden beşeri sermaye anlamında bir nebze düşük olduğu söylenebilir. İstihdam oranı açısından engelli ol-mayanlarda olduğu gibi engellilerde de erkeklerin ezici paya sahip olduğu görülmektedir.

Yine yapılan anketlerin sonucuna göre engelli çalışanların çoğu ve-rimlilik, sadakat, işe devamlılık gibi konularda engelli olmayanlarla bir farklarının olmadığını düşünmekte-dir. Engellilerin düşük ücretli ve yük-selmenin zor olduğu pozisyonlarda çalışıp çalışmadığını ölçen sorularda ise ortalama “kararsız olma” haline denk gelen bir seviyede çıkmıştır.

Ücretin verilmesi halinde çalı-şıp çalışmamanın önemli olmadığı önermesine ise yaklaşım olumsuz olmuştur. Yani engelliler çalışmadan kendilerine para ödenmesine sıcak bakmamaktadır. Anketler kapsa-mında algı ölçmeye yönelik sorulan 30 soruluk likert ölçekli kısımlar için faktör analizi yapılmış ve aynı 8 fak-törün bulunduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Engelli, Kota

Yöntemi, Sosyal Politika

PROBLEMS OF THE DISABLED