Hakan KOÇ*
Harita 1: Türkiye Demiryolları Dağılış Haritası (turizmturkiye İnf/tcdd tren yollari haritası)
Harita 2: Türkiye Fiziki Haritası (www.hgk.mil.tr)
Şekil Ayırımı: Haritalardaki şekillerin harita okuyucuları tarafından daha
kolaylıkla seçilebilmesi için kartografların bu şekilleri haritalara kodlarken basitlik ve sadelik ilkesini göz ardı etmemesi gerekir. Aksi takdirde birbirine çok benzeyen şekil- lerin haritalara kodlanılması durumunda, bu şekiller harita okuyucuları tarafından karıştırılır ve yanlış yorumlanır. Örneğin şekil- 10’da sol taraftaki şekiller kolaylıkla harita okuyucuları tarafından seçilemez iken, sağ tarafta bulunan şekiller kolaylıkla seçilebilmektedir.
u Hakan Koç
Şekil 10.Sembollerde Seçicilik (MacEachren, 2004: 3).
Renk Ayırımı: Kartograflar doğal ve beşeri olay, olgu ve özelliklerin harita- larda dağılışını göstermek için gölgelendirme, tarama, kabartma ve renklendirme yöntemlerinden yararlanırlar. Renkler haritaya bilgi, olay, olgu ve özellikleri aktarma olanağı sağladığı için kartografların yaygınlıkla kullandığı kartografik gösterim araç- larından biridir. Kartograflar, haritalarda yükseklik ve derinlik basamaklarını, deniz, akarsu, nüfus yoğunluğu vb. özelliklerin gösteriminde renklerden sıkça yararlan- maktadırlar. Yukarıdaki açıklamalardan anlaşılacağı üzere, kartograflar haritadaki renkleri, yalnızca haritaları şekillendirme ve estetik görünüm kazandırmak için değil, aynı zamanda bilgi, olgu ve olayı düzleme taşıyıcı eleman olarak kullanmaktadırlar. Bu durumda, her renk, farklı bilgi, olgu ve olayı düzleme aktarmak için kullanılan ideal kartografik araçtır. Eğer aynı bilgi, olgu, olay ve özellikler düzlem üzerinde, değişik renk tonlarında gösterilirse, bu bir hatalı gösterimdir. Örneğin, Dünya iklim tiplerinin dağılış haritasında, Akdeniz ikliminin dağılışı Afrika Kap Bölgesinde yeşil renk, Akdeniz Havzası’nda mor renk ile gösterilmişse bu bir hatadır. Kartograflar, bilgi, olgu, olay ve özelliklerin vb. düzlem üzerinde dağılışını göstermede renk seçi- mine ve renklerin birbirine yakın olmamalarına dikkat etmelidir. Çünkü renk tonla- rındaki farklılıklar çok fazla ve birbirine yakın olması durumunda, harita okuyucula- rı renkleri karıştırır ve dağılışı gösterilen olay, olgu ve özellikleri yanlış yorumlaya- bilir.
Sırayı Değerlendirmek: Kartograflar, olay, olgu, bilgi ve özelliklere ait verile- ri nokta, çizgi ve alan sembollerini kullanarak bir sıralama dahilinde haritalara kod- larlar. Bu kodlamada genelde koyu renkler ölçünün en yüksek değerini gösterir. Örneğin, kartograflar fizikî haritalarda yükselti ve derinlik basamaklarını bir sıra dâhilinde renklerle kodlarlar. Kartograf, 0 – 200m aralığını koyu yeşil ile haritaya kodlarken, 500 – 1000m aralığını sarı renk ile 1000 – 1500m aralığını turuncu, 1500 – 2000 m aralığını açık kahverengi, 2000m ve üzerini koyu kahverengi ile kodlar. Böylelikle her renk aynı zamanda bir sıralamayı da temsil etmektedir. Haritalara kod- lanan niteliksel bilgiler, bir sıra ölçüsünde harita kullanıcıları tarafından çözümlene- rek yorumlanır.
Haritalar Nasıl Okunur?
Kartograflar tarafından kodlanmış bilgi içeren haritalar nasıl okunur? Harita okumanın, kitap okuma gibi bilinen bir yöntemi bulunmamaktadır. Örneğin, sayfa- nın solundan sağına okuma gibi. Bu açıdan bakıldığında bir haritanın okunması şüp- hesiz bir kitabın okunması gibi düşünülemez (Weeden, 1997:169).
Gözlerimiz yardımıyla harita üzerinde algıladıklarımız renk, doku, şekil, boyut vb. özelliklerine göre düzenlenen bilgiler görme sinirleri vasıtasıyla beyindeki görme korteksine yönlendirilir. Harita okumada ilk olarak haritanın lejantında yer alan renk, şekil ve sembollerle vb. şekilde kodlanmış bilgilerin neyi ifade ettiğine bakılır. Lejanttaki sembol ve renkler haritanın türüne göre de değişmektedir. Gözün retinası tarafından algılanan harita üzerindeki olgu, olay ve bilgilerin görme alanın- dan ilk basamağına doğru hareket edildiğinde amaç zıt bilgilerin çıkarılması (yoğun- luklar ve dalga boylarındaki farklılıklar bakımından) ve sınırların, bölgelerin ve şekil- lerin meydana getirilmesi için bu bilgilerin gruplandırılmasıdır. Harita okuyucuları- nın harita üzerine aktarılan olay, olgu ve bilgileri hemen fark etmesi ve gruplandır- ması için kartografların en önemli harita unsurları arasında mutlak suretle zıtlık oluş- turması gerekecektir. Harita üzerindeki doğal ve beşeri unsurları gösterebilmek için kullanılan şekil, semboller ve bunların benzerleri; yakınlık, benzerlik, tamamlama ve basitlik ilkelerine göre gruplandırılır. Oluşturulan bu gruplar bir sıra ölçüsünde değerlendirilir. Örneğin gruplara ayrılan renk basamaklarında koyu tonlar ölçünün en yüksek değerini gösterir. Benzerlik ve farklılık teşkil eden harita alanındaki ilginç olgu, olay ve özellikler üzerine odaklanılır ve kodlanılmış bilgilerden elde edilen bul- gular dâhilinde yorumlanır. Böylelikle gruplara ayrılan ve bir sıra ölçüsünde yorum- lanıp ve değerlendirilen sembol ve işaretler haritalar üzerindeki olgu, olayları, farklı- lıklar ve benzerlikler sonucu oluşan sınırları ve dolayısıyla bölge mantığını daha kolay görmemizi sağlar. Haritalardaki zemin figür arasındaki zıtlıklardan da yarar- lanarak haritalar daha kolaylıkla okunabilir. Harita okuma ve yorumlamaya yeni baş- layanlar haritayı nereden ve nasıl okumaya başlamaları gerektiği konusunda aydın- latıcı bir rehberliğe gereksinim duymaktadırlar.
Harita 3.Türkiye Fiziki Haritası
Haritaların nasıl okunacağını anlatan metni, Türkiye Fiziki Haritası üzerinden bir örnekle açıklayalım:
• İlk olarak bu haritayı çizen kartograf tarafından renk ile kodlanılmış bilgi- nin yükseklik ve derinlik basamaklarını gösterdiği tespit edilir.
• Harita alanı gözle tarandığı vakit ülkemizde yükseltinin batıdan doğuya doğru arttığı,
• Kuzey güney yönünde deniz kıyısından itibaren kısa mesafeler dâhilinde renk tonlarının değişmesine bağlı olarak yükselti ve topografyanın değişti- ği,
• Genel olarak ülkemizin yüksek ve engebeli bir ülke olduğu tespit edilir. Öğrenciler lejant yardımıyla elde ettiği bu bilgileri, önceden öğrendiği coğ- rafi bilgilerle ilişkilendirerek aşağıdaki yorumları yapabilirler:
• Yükseltinin batıdan doğuya doğru artması dâhilinde, sıcaklıklar da batıdan doğuya doğru genel olarak azalmaktadır.
• Sıcaklıkların batıdan doğuya doğru azalması sonucu yetiştirilen tarım ürün- leri ve bitki toplulukları farklılaşmaktadır.
• Ülkemizde karayolu ulaşımı doğu batı yönlü gelişmiştir. Kuzey güney yönlü ulaşım güçlükle ve geçitlerden yapılmaktadır.
• Artan yükselti koşullarına bağlı olarak, nüfus yoğunlukları batıdan doğuya ve kıyıdan iç kesimlere doğru azalmaktadır.
Sonuçlar ve Öneriler
Haritalarla mesajın alıcıya sağlıklı bir şekilde ulaşabilmesi için yaygın ve ortak bir yapı geliştirilmeli ve bu yapı öğrencilere öğretilmelidir. Haritalarla sağlıklı bir ile- tişim yapılabilmesi için harita sembolleri kolaylıkla algılanabilecek nitelikte, karto- graflar tarafından haritalara kodlanılmalıdır.
Haritaları okumak ve yorumlamak bir beceri gerektirir. Bu beceri küçük yaş- lardan itibaren kademeli olarak bir program dâhilinde geliştirilmelidir. Örneğin, ortaöğretim kurumlarında öğrenim gören öğrencilerin, yer şekilleri ile eş yükselti eğrilerini daha kolaylıkla ilişkilendirebilmeleri için, küçük yaşlardan itibaren kum, çamur vb. malzemelerle bu çocuklara topografik şekiller yaptırılmalıdır.
Örgün öğretim kurumlarımızda görev yapan öğretmenlerimiz bilgi temelli eğitimin yanında beceri temelli eğitime ağırlık verilmelidir. Örneğin, rölyefin harita- larla gösterimi çok önemlidir. Yükseklik ve derinlik çizgilerini yorumlamak okulda- ki topografik harita çalışmalarının temelini oluşturur. Ancak öğrenciler bu çizgileri veya rölyefi yorumlamada güçlük çekerler. Bu problemin ülkemizde daha çok görül- mesinin en büyük nedeni de, eş yükselti eğrileri ile yer şekillerinin özelliklerini iliş- kilendirmeye dayalı bir öğretimin yerine, eş yükselti eğrilerinin özelliklerini ezber- letmeye dayalı bir öğretimin yapılmasıdır.
Öğrenciler harita okuma yorumlama gibi temel coğrafi becerilerle bütünleşti- rilmelidir. İngiltere, ABD vb. ülkelerde harita ve coğrafi becerilerin kazandırılmasına yönelik bol miktarda “aktivite kitapları” bulunmaktadır. Ülkemizde henüz bu şekil- de destekleyici amaçla hazırlanan yardımcı ders kitapları bulunmamaktadır. Coğrafi
becerileri kazandırmaya yönelik farklı sınıf seviyelerini dikkate alarak hazırlanacak çalışma kitaplarının çocuklarımızın haritaları yorumlama ve okuma beceri düzeyini artıracaktır.
Kaynakça
BAYHAN, P. Ve ARTAN, İ. (2004). Çocuk Gelişimi ve Eğitimi, İstanbul: Morpa Kültür Yayınları Ltd. Ş.
FİDAN, N. (1985), Okulda Öğrenme ve Öğretme, Ankara: Alkım Yayınevi.
KIZILÇAOĞLU, A.(2007). Harita Becerilerine Pedogojik Bir Bakış, Konya: Selçuk Üniversite- si, Soysal Bilimler Enstütüsü Dergisi, Sayı: 18.
KOÇ, H. (2008), Coğrafya Öğretim Programındaki Kazanımların Öğrencilerin Harita Beceri Düzeyleri Üzerine Etkisi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Orta Öğretim Sosyal Alanlar Ana Bilim Dalı, Coğrafya Öğretmenliği Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
KÜÇÜKAHMET, L.(1995). Öğretim İlke ve Yöntemleri, Ankara: Genişletilmiş Altıncı Baskı, Gazi Büro Kitapevi Tic. Ltd. Ştd.
MACEACHREN, A.M.( 2004). How Maps Work, New York: The Guilford Pres. WEEDEN, P.( 1997). Learning Through Maps, London: Routledge Ltd.
WIEGAND, P.( 2006). Learning and Teaching with Maps, New York: Routledge Ltd.
u Hakan Koç