Türkiye Cari ĠĢlemler Dengesi

Türkiye, mevcut BRIC ülkeleri içerisinde en yüksek cari açık veren ülkedir. Türkiye ekonomisi söz konusu yıllar içerisinde; cari iĢlemler değeri ile GSYĠH değeri oranında eĢik olan yüzde 5 değerini (2009 yılı hariç) her yıl aĢmıĢtır. Bu sonuçta Türkiye ekonomisinin bir cambaz misali ince bir ip üzerinde yürüdüğünün habercisidir. Esasında aĢağıdaki tablo incelendiğinde Türkiye ekonomisinin ne kadar büyük cari açık verirse o kadar hızlı büyüdüğü de görülebilmektedir.

Tablo 46. 2006–2013 Türkiye’nin Cari ĠĢlemler Hesabı (Milyon USD) Yıl CARĠ ĠġL. GSYĠH CARĠ ĠġL. / GSYĠH EKO. BÜYÜME

2006 —31.836 530.900 —6,0% 6,9

2007 —37.781 647.155 —5,8% 4,7

2008 —40.372 730.337 —5,5% 0,7

2009 —12.124 614.553 —2,0% —4,8

2010 —45.420 731.168 —6,2% 9,2

2011 —75.082 774.754 —9,7% 8,8

2012 —48.497 788.863 —6,1% 2,1

2013 —65.110 822.135 —7,9% 4,1

Kaynak: TCMB(CĠ), Dünya Bankası(GSYĠH), 2013

Cari iĢlemler dengesi 2012 yılında bir önceki yıla göre bir miktar daralsa da 2013 yılında artarak devam etmiĢtir. Türkiye’nin cari açık vermesindeki temel sebep ham madde ve ara mal ithalatıdır. Petrol ithalatına bağımlı olan Türkiye ekonomisi fiyat artıĢ ve azalıĢlarından doğrudan etkilenebilmektedir. Ayrıca, 2011 yılı sonlarında Avrupa Birliği ülkelerinde derinleĢen ekonomik kriz Türkiye’nin bu bölgeye ihracatının azalmasına sebep teĢkil etmiĢtir.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

PETROL FĠYATLARI ĠLE CARĠ AÇIK ARASINDAKĠ ĠLĠġKĠ: AMPĠRĠK ANALĠZ

Tez’e konu olan ülkelerin (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Türkiye) 2005-2015 yılları arasında; petrol fiyatı ile cari açık tabloları aĢağıdadır. Buna göre uygulama modelleri; Birim Kök Analizi, Engle Granger EĢ BütünleĢme Analizi, Etki Tepki Analizi, Granger Nedensellik Analizi, Johansen EĢ BütünleĢme Analizi, VAR Modeli, Varyans AyrıĢtırması Analizi ve VECM Modelidir.

3.1. LĠTERATÜR

Gün (2011), petol fiyatlarının Türkiye’nin cari iĢlemler dengesi üzerindeki etkisini deneysel olarak analiz edebilmek için iki değiĢkenin regresyon ve korelasyon analizini yapmıĢtır. Tez sonucunda petrol fiyatları ile cari iĢlemler dengesi arasında iliĢki ortaya sunulmuĢtur. Analize göre; iki değiĢken arasındaki iliĢki oranı 0,74 olarak belirlenmiĢtir.

Bayat ve diğerleri (2012), Türkiye’nin 1992:01 – 2012:04 dönemindeki aylık petrol fiyatları ile dıĢ ticaret verileri temel alınmıĢ ve aynı dönem için petrol fiyatlarında yaĢanan değiĢikliklerin Türkiye’nin dıĢ ticaret dengesi üzerindeki etkisinin olup olmadığı incelenmiĢtir. Doğrusal olmayan nedensellik analizinden elde edilen sonuçlar ıĢığında; petrol fiyatlarında oluĢan Ģokların dıĢ ticaret dengesinin bozulmasına neden olacağı sonucuna ulaĢılmıĢtır. Bununla birlikte uzun dönemde dıĢ ticaret dengesindeki bozulmaların nedeninin petrol fiyatlarındaki Ģokların olmadığı kanaatine ulaĢılmıĢtır.

Bitzis ve diğerleri (2008), Yunanistan’ın Avrupa Birliği’ne giriĢinden sonraki (1995–2006 yılları arası) cari iĢlemler dengesine etki eden faktörleri koentegrasyon analizini kullanarak araĢtırmıĢlardır. AraĢtırma sonuçlarına göre,

cari iĢlemler dengesine etki eden faktörler; reel efektif döviz kuru ve reel faiz arasındaki değiĢimler, petrol fiyatlarındaki değiĢimlerdir.

Calderon ve diğerleri (1999), 1966–1995 yılları arasındaki verileri baz alarak geliĢmekte olan 44 adet ülkenin cari iĢlemler dengesi ile ekonomik değiĢkenler arasındaki iliĢkiyi araĢtırmıĢlardır. Analiz sonuçlarına göre ekonomik büyüme cari açığı artırır sonucuna ulaĢılmıĢtır.

DemirbaĢ ve diğerleri (2009), 1984–2008 yılları arasındaki verileri için nedensellik analizine dayanarak, petrol fiyatları ve cari açık arasındaki iliĢkiyi araĢtırmıĢlardır. AraĢtırma sonucuna göre petrol fiyatlarının cari açığı pozitif yönde etkilediği açıklanmıĢtır.

Göçer (2013), VAR modeline dayalı varyans araĢtırması yöntemini kullanarak Türkiye’de cari açığın nedenlerini araĢtırmıĢtır. Buna göre; cari açığın nedenleri, yüzde 37 enerji ithalatı, yüzde 26’sı enerji hariç dıĢ ticaret açığından, yüzde 24’ü dıĢ borç faiz ödemelerinden yüzde 13’ü diğer nedenlerinden kaynaklanmaktadır sonucuna ulaĢılmıĢtır.

Williams (2011) enerji arzından olacak değiĢimin fiyatlar üzerinde ne etkiye sahip olduğunu araĢtırmıĢtır. Analiz sonucunda arzda herhangi bir değiĢimin fiyatlar üzerinde önemli artıĢa yol açacağı kanaatine varılmıĢ; örneğin enerji ihracatçısı olan ülkeler daha fazla kazanırken enerji ithalatçısı olan ülkeler kayba uğramaktadır.

Hooker (1999), yaptığı çalıĢmada petrol Ģoklarının reel etkilerini araĢtırmıĢtır. ABD enflasyonu ve petrol fiyatları iliĢkilendirilmiĢtir. ÇalıĢma sonucunda petrol fiyatları ile enflasyon arasında herhangi bir iliĢkiye rastlanmamıĢtır.

Özatay ve diğerleri (2006), Türkiye’de cari iĢlemler dengesini analiz etmiĢlerdir. Analizde cari iĢlemler dengesine iliĢkin yapısal sorunlar ele alınmıĢ ve büyüme oranındaki artıĢın ithalatı ve dolaylı olarak ithalatın da cari iĢlemler dengesindeki açığı arttırdığı vurgulanmıĢtır.

Altınay ve Karagöl (2005), yapmıĢ oldukları çalıĢmada, zaman serisi kullanarak 1950-2000 yılları arasında Türkiye’de elektrik tüketiminden gelire doğru nedenselliğini olduğunu belirtmiĢlerdir.

Sarı ve diğerleri (2001) zaman serilerini kullanarak enerji tüketimi ile GSYĠH iliĢkisi için çalıĢma yapmıĢlardır. Türkiye’nin 1960-1995 yılları arasında verileri için Johansen eĢ bütünleĢme yöntemine göre enerji tüketimi ile GSYĠH arasında uzun dönemli bir iliĢkiye rastlanmıĢtır.

BarıĢık ve ÇetintaĢ (2006) Türkiye üzerine 1987:1-2003:3 yılları arasında çeyrek veriler için cari açığın sürdürülemezliğini test etmiĢtir. Analizde birim kök testi, yapısal kırılmalı birim kök testi, Johansen eĢ-bütünleĢme testi uygulanmıĢtır.

Cari açıkların sürdürülemezlik hipotezi, Johansen eĢ bütünleĢme testinde uzun süreli bir iliĢkinin olmadığı doğrulanmıĢtır.

Lise ve Montfort (2007) Türkiye’nin 1970-2003 verileri üzerine enerji tüketimi ile GSYĠH analizini zaman serileri uygulayarak analiz etmiĢlerdir.

Granger nedensellik, OLS, VECM, EG bütünleĢme testleri uygulanmıĢtır.

Ekonomik büyümeden enerji tüketimine doğru tek yönlü nedenselliğin meydana geldiği sonucuna ulaĢılmıĢtır.

Karanfil (2008) 1970-2005 arasındaki veriler ile Türkiye üzerine enerji-gelir analizi gerçekleĢtirmiĢtir. Enerji tüketimi ile GSYĠH arasındaki uzun dönem analizi yaparken VECM ve Granger nedensellik analiz teknikleri uygulanmıĢtır.

ÇalıĢma sonucu enerji tüketimi ve ekonomik büyüme arasında nötr bir iliĢki vardır Ģeklindedir.

Kibritçioğlu ve diğerleri (1999) Türkiye verileri için petrol fiyatlarının ekonomik etkilerini VAR analizi ile açıklamaya çalıĢmıĢtır. Analiz sonucunda petrol fiyatları ile enflasyon arasında herhangi bir etki bulunamamıĢtır.

Zhang ve Wei (2010) 2000-2008 yılları arasındaki aylık verileri Granger nedensellik ve eĢ bütünleĢme analizine değerlendirilmiĢtir. Değerlendirme sonuçlarına göre altın ve petrol fiyatları arasında güçlü bir iliĢkiye rastlanmıĢtır.

Polat ve Türkan (2013) yaptıkları çalıĢmada altın ve petrol fiyatları arasındaki iliĢkiyi ortaya koymaya koymuĢtur. 1987 ile 2013 yılları arasındaki verileri (haftalık) eĢ bütünleĢme ve nedensellik analizi yapılmıĢtır. Analiz sonuçlarına göre altının petrol fiyatları üzerinde nedensel bir etkiye sahiptir ancak petrol fiyatlarının altın fiyatları üzerinde herhangi bir etkiye sahip olmadığı gözlemlenmiĢtir.

Korhonen ve diğerleri (2010) petrol fiyatlarındaki artıĢın petrol ihracatçısı ülkeler için baĢta olumlu olacağını ancak ticari iliĢkiler göz önüne alındığında bu durumun ekonomik belirsizlik olarak gözlemleneceğini savunmuĢlardır.

Rasyche ve Tatom (1977) araĢtırmalarında petrol fiyatlarındaki dalgalanmaların ekonomik parametrelerde asimetrik etkilerinin gözlemlendiğini ortaya koymuĢlardır.

Telatar ve Terzi (2009) 1991-2005 arasındaki üçer aylık verileri Türkiye’de cari iĢlem dengesi iĢe büyüme arasındaki iliĢki kapsamında nedensellik ve VAR analizi tekniklerini kullanarak incelemiĢtir. ÇalıĢma sonucunda büyüme oranından cari iĢlem dengesine doğru tek yönlü ve anlamlı bir nedensellik iliĢkisi bulgusuna rastlanmıĢtır.