Türkiye’de görünen o ki 1980 yılına kadar tohumluk üretimi tamamen devlet tarafından yapılmıştır. 1980’li yılların başından itibaren özel tohumculuk firmaları kurulmaya ve üretimde yer almaya başlamıştır. Tohumculuk sektörü ile ilgili yeni kanun ve mevzuatlar yürürlüğe girmiş ve uluslararası kuruluşlara üye olunmaya başlanmış böylece yurt dışı pazarlar ile tohumluk ithalatı/ihracatı gerçekleşmeye başlamıştır. Günümüzde Türkiye tohumculuk sektöründe özel firmaların ağırlığı dikkat çekmektedir. Tohumculukta bitki ıslah çalışmalarının yoğunlaşması ile çeşit sayısında ve sertifikalı tohumluk üretiminde ciddi artışlar olmuştur. Araştırma enstitüleri, üniversitelerin ziraat fakülteleri ve özel sektör ıslah çalışmaları için bir araya gelebilmekte, analiz ve danışmanlık destekleri alabilmektedir. 2017 yılında toplam sertifikalı tohumluk üretimi 1 milyon tonu geçmiştir. Aynı zamanda, yeni tohum üretim teknik ve teknolojilerinin uygulanması ile birlikte verimlilik artmış bunun sonucunda da tohumluk üretiminin ihtiyacı karşılama oranı yükselmiştir.
Tohumluklar tarımsal üretimin temel girdilerinin başında gelmekte olup, kaliteli tohum kullanımı, verimi ve üretimi artırmasının yanı sıra daha dayanıklı, daha az maliyetli ve rekabet gücü yüksek ürünlerin elde edilmesi bakımından büyük önem taşımaktadır. Ülkemizde tohum sektörü son 25 yılda büyük gelişme göstermiş, bir yandan yurt içi tohumluk üretimini artırmak, diğer yandan da yerli tohumculuğumuzun geliştirilmesi konusunda özel sektör tarafından önemli çalışmalar yapılmıştır. Tohumluk üretiminde özel sektörün payı yıllar itibarıyla artmaktadır (Çizelge 5.12).
Tohumluğun kalite kontrolü üzerinde ilk bilimsel çalışmalar 1869 yılında Almanya’nın Tharand kasabasında kurulan laboratuvarda Friedrick Nobbe tarafından başlatılmıştır. Ülkemizde ise, çeşit geliştirme ve tohumluk alanındaki ilk bilimsel çalışmalar 1925’lerden sonra Adapazarı, Adana, Eskişehir, Samsun Tohum Islah İstasyonlarının ve 1933’te Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü’nün kurulmasıyla başlatılmış ve Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nın da katkılarıyla giderek yaygınlaştırılmıştır. 01.03.1950 tarih ve 5433 sayılı yasa ile Devlet Üretme Çiftlikleri Genel Müdürlüğü’nün kurulmasıyla; ülkemizde geliştirilen çeşitlerin tohumluklarının üretilmesi olanakları da genişlemiş, yurdun değişik bölgelerine dağılmış işletmeleriyle bu Genel Müdürlük giderek genişleyen boyutlardaki tohumluk üretim ve dağıtım programlarının asıl yükünü üstlenmiş, Türkiye’de tohumluk ve çeşit anlayışının yaygınlaştırılmasına büyük katkılarda bulunmuştur. Cumhuriyetimizin kuruluşundan itibaren
76
1960’lı yıllara kadar daha ziyade geleneksel tedarik dediğimiz sistem ağırlıklı olmuştur. Bu dönemde devlet tohumculuğun geliştirilebilmesi için birtakım adımlar atmaya başlamıştır. 1926 yılında ilk defa anaçlık pancar tohumluğu ithal edilmiştir. Cumhuriyet’in ilk döneminde Ankara, Eskişehir, Erzurum ve Yeşilköy’de hububat ıslah istasyonları; Adana ve Nazilli’de pamuk ıslah istasyonları; Adapazarı’nda patates ve mısır ıslah istasyonu; Bursa, Antalya, Diyarbakır, Edirne ve Denizli’de ipekböcekçiliği istasyonu, Kayseri’de yonca istasyonu, Antalya’da sıcak iklim nebatları ıslah istasyonu kurulmuştur. 1950 yılında Devlet Üretme Çiftlikleri tohumluk üretimi ile görevlendirilmiştir. 1961 yılında ise ilk özel tohumculuk şirketi kurulmuştur. 1963 yılında 308 sayılı Tohumculuk Kanunu’nun çıkmasıyla tedarik sisteminde kamu ağırlıklı bir sisteme geçilmiş ve 1980 yılına kadar bu sistem devam etmiştir (Karahan 2017).
1980 Türkiye tarımı yeni çeşitler arayışına girmiştir.
1981 Tohumculuk sanayisinin gelişimi için özel girişime ihtiyaç olduğu kanaati yerleşti ve yaygınlaştı. Tarım Bakanlığı reform mahiyetinde tohumculuk politika değişikliklerine yönelmiştir.
1982 Çeşit tescil sisteminde değişiklik yapıldı; süre kısaltıldı, özel şirketlerin çeşit tescil ettirmesi kolaylaştırılmıştır.
1983 Özel şirketlerin ürettikleri ve tedarik ettikleri tohumlukların fiyatlarını belirlemesine izin verilmiştir.
1984 Özel şirketlerin tohumluk ithalatı kolaylaştırılmıştır (Karahan 2017).
Şekil 6.1. Türkiye’de tohumculuk faaliyeti yapan firma sayısındaki değişim (1980-2018) Kaynak: TİGEM, 2018 ve BÜGEM verileri*, 2018. https://www.tigem.gov.tr/WebUserFile/DosyaGaleri/2018/2/a374cc25- acc1-44e8-a546-63b4c8bce146/dosya/2017%20TIGEM%20TOHUMCULUK%20SEKTOR%20RAPORU.pdf ve https://www.tarimorman.gov.tr/BUGEM 0 200 400 600 800 1980 1990 2000 2010 2018* 3 35 125 420 685 Şi rket Sayı sı Yıllar
77
01.01.2019 tarihi itibariyle Ülkemizde Tarım ve Orman Bakanlığı, Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü kayıtlarına göre büyük çoğunluğu Tarla Bitkileri olmak kaydıyla, Tarla bitkileri ve sebze, sadece sebze ve fide, fide örtü altı sebze tohumluğu gibi değişik konularda olmak üzere toplamda 685 adet yetkilendirilmiş tohumcu kuruluş faaliyet göstermektedir. Bu kuruluşlar Bakanlığın “Yetkilendirilmiş Tohumcu Kuruluşlar Listesi” içerisinde yayınlanmıştır.
Ayrıca, yine 01.01.2019 tarihi itibariyle Ülkemizde Tarım ve Orman Bakanlığı, Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü kayıtlarına göre büyük çoğunluğu Tarla Bitkileri, sebze, haşhaş, pamuk, süs bitkileri, yem bitkileri, çayır-mera, meyve, asma türleri, ayçiçeği, mısır, çim, arpa, şerbetçiotu, kolza, patates, mantar, gibi değişik konularda olmak üzere faaliyet gösteren toplamda 205 adet Özel Sektör firması “Tarımsal Araştırma Kuruluşu” belgesi alarak araştırma faaliyeti göstermektedir. Bu kuruluşlar Bakanlığın “Özel Sektör Tarımsal Araştırma Kuruluşları Kayıt Kütüğü Listesi” içerisinde yayınlanmıştır. Türkiye’de Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından 2018 yılı itibariyle yetkilendirilmiş 685 tohumculuk kuruluşu bulunmaktadır. Büyük bir kısmını özel sektör firmalarının oluşturduğu bu kuruluşlar arasında sermaye yapısı, istihdam durumu, üretim ve işleme kapasitesi, çeşit geliştirme ve temini, ürün yelpazesi ve endüstriyel entegrasyon derecesi bakımından önemli farklılıklar bulunmaktadır. Ülkemizde tohumculuk faaliyetlerine baktığımızda; kamu kuruluşları buğday, arpa ve yem bitkileri gibi kendine döllenen bitkilerde tohum üretiminde faaliyet gösterirken, özel sektör tohumculuk kuruluşlarının ise mısır, ayçiçeği, patates ve sebzelerde hibrit tohum üretimine ağırlık verdiği görülmektedir.
Çizelge 6.1. Türkiye tohumculuğunun gelişim evreleri
Dönem İşlev Mercii (Kuruluş)
1865 - 1926
Buğday, Arpa ve Pamuk gibi bazı Türlerde ve Bazı Vilayetlerde Yeni Çeşit ve Tohumluk Temin ve Dağıtımı
Valilikler ve Yerel Yönetimler
1926 - 1950 Bazı Bitki Türlerinde Sınırlı Çeşit Geliştirme ve
Sınırlı Miktarda Tohumluk Dağıtımı
Tohum Islah İstasyonları ve Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi
1950 - 1982 Çeşit Geliştirme, Tohumluk Üretimi ve
Tohumluk Dağıtımı. (Tarla Bitkileri + Sebze)
Araştırma Enstitüleri ve Ziraat Fakülteleri
1982 ve sonrası Pek Çok Türde Ülke Tohumluk İhtiyacının
Tamamen Karşılanması ve İhracat Özel Sektör Tohumculuk Firmaları
78
Ülkemizdeki tohumculuğun dönüm noktası Mustafa Kemal ATATÜRK sayesinde 1926 yılında temelleri atılmış olan Tohum Islah İstasyonları ve Ziraat Fakülteleridir. Bu dönemde Ankara, Eskişehir, Erzurum ve Yeşilköy’de hububat ıslah istasyonları; Adana ve Nazilli’de pamuk ıslah istasyonları; Adapazarı’nda patates ve mısır ıslah istasyonu; Bursa, Antalya, Diyarbakır, Edirne ve Denizli’de ipekböcekçiliği istasyonu, Kayseri’de yonca istasyonu, Antalya’da sıcak iklim nebatları ıslah istasyonu kurulmuştur. 1950 yılında Devlet Üretme Çiftlikleri tohumluk üretimi ile görevlendirilmiştir.
Günümüzde 2018 yılı itibariyle ise halen tohumculuk konusunda çalışan 685 özel firma bulunmaktadır ve bu firmalardan 77’si tarla bitkileri tohumluğu üretmektedir. Bugün itibariyle, araştırma faaliyeti yürütmekte olan özel sektör tohumculuk Kuruluşlarının sayısı ise 205 adettir. Bu firmalardan 42’si mısır tohumculuğu yapmaktadır. Mısır tohumculuğu yapmakta olan söz konusu bu firmaların da 25’i yerli sermayeli, 17’si yabancı sermayeli firmalardır.
Dolayısı ile Ülkemizde yabancı sermayeli mısır tohumculuğu firmaları azımsanmayacak sayıdadır. Mısır açısından bakıldığında firmaların yaklaşık %59,5’i yerli sermayeli firmalardan, yaklaşık %40,5’i ise yabancı sermayeli firmalardan oluşmaktadır. Konuya pazar açısından bakıldığında ise yabancı sermayeli tohumculuk Kuruluşlarının payı çok daha yüksektir. Bu noktadaki durum Çizelge 5.12 incelendiği takdirde daha net anlaşılacaktır. Zira seçilmiş bazı ürünlerde 2017 yılı itibariyle özel sektörün tohumluk üretim payı mısırda yaklaşık %99,8 oranında, buğdayda özel sektör tohumluk üretim payı yaklaşık %69 oranında, arpada yaklaşık %83,6 oranında, ayçiçeğinde ise %100 oranındadır. Söz konusu bu tohumluk üretim payları mısır ve ayçiçeğinde 1995 ve 2000 li yıllara göre çok fazla değişiklik göstermemiş olmasına rağmen buğdayda yaklaşık %3’lük bir üretim payı noktasından, arpada ise yaklaşık %4’lük bir üretim payı noktasından bu seviyelere gelmiştir. Dolayısı ile Ülkemizin tohumluk üretimindeki artışın özel sektör payı oldukça yüksektir.
79