Türkiye’de sosyal yardımların temel amacı, muhtaç kimselere, muhtaçlık koşulları ortadan kalkıp yardım almadan yaşamlarını idam edebilecek duruma gelene kadar gelir güvencesinin sağlanmasıdır. Yoksullukla mücadele politikaları içerisinde sosyal yardımların görevi, yoksulluğun ortadan kaldırılması değil muhtaçlık durumunu minimum düzeye indirgemektir.
Genellikle açlık sınırının altında geliri olan ve toplumun alt gelir gurubunu oluşturan yoksulların, orta ve uzun vadeli yoksulluk çalışmalarının sonuçlarını bekleyecek süreleri yoktur. Bu bireylerin beslenme, giyinme, barınma ve sağlık gibi zaruri ihtiyaçlarının hemen karşılanması gerekmektedir. Buna göre sosyal yardımlar yoksul kişilere kısa vadede en büyük destek sağlayıcıdır (Öğülmüş, 2011: 84-85).
48
Türkiye’de10 yoksullukla mücadelede bulunan bazı kurumlardan söz edebiliriz. Bunlar Sağlık Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Kredi ve Yurtlar Genel Müdürlüğü, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü (SYDGM), belediyeler ve özel kuruluşlar yoksullukla mücadelede yer alan önemli kuruluşlardandır.
3.2.1. Başbakanlık Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü
Yoksulluğun ve gelir dağılımı adaletsizliğinin ciddi bir problem olduğu Türkiye’de devletin yoksullara ve yardıma muhtaç kişilere yönelik sosyal yardım programları bulunmaktadır. Türkiye’de bütün yoksullara yönelik ve yardıma muhtaç bireyler için kapsamlı sosyal yardım programı 1986 yılında kabul edilen 3294 Sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Teşvik Kanunu ile gerçekleşmiştir.
3294 sayılı Kanun ile oluşturulan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu Faaliyetleri, Başbakanlık bünyesinde Fon Sekretaryası tarafından yürütülmekteydi. 9 Aralık 2004 tarihinde ve 5263 sayılı Kanun ile Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü kurulmuştur.
Genel Müdürlük 8 Haziran 2011 tarihli resmi Gazetede yayımlanan 633 sayılı Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile kurulan Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığına bağlanarak Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü adını almıştır (SYGM, 2011: 15).
Başbakanlığa bağlı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü (SYDGM) bir kamu kuruluşudur. Genel müdürlüğün kurulması, teşkilat, görev ve yetkilerine ilişkin usul ve esasları düzenlemek için 5263 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü Teşkilatı ve Görevleri Hakkında Kanun çıkarılmıştır (Haspolatlı, 2014: 8).
10 Sosyal yardım hizmetlerinin büyük bir kısmı, 1986 yılına kadar üç önemli kuruluş tarafından yürütülmekteydi. Bunlar Türkiye Kızılay Derneği, Darülaceze Kurumu ile Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumudur. Özelikle Türkiye Kızılay Derneği askeri, sivil halkın bakımı ve korunması için çaba göstermiş doğal afet sonrasında mağdur ve kimsesizlere geçici barınma, gıda ve sağlık gibi yoksul kimselere sosyal yardım hizmetleri sunmuştur (Cumhurbaşkanlığı Devlet Denetleme Kurulu, 2006: 3).
49
3.2.2. Sosyal Yardımlaşma ve Danışma Genel Müdürlüğü’nün Sosyal Yardım Alanında Yürüttüğü Faaliyetler
3294 Sayılı Kanunun 1’inci maddesine göre fakrü zaruret içinde ve muhtaç durumda bulunun vatandaşlar ile her ne surette olursa olsun Türkiye’ye alınan veya gelmiş olan kişilere yardım etmek, yoksul olan ve muhtaç vaziyette bulunan vatandaşlara destek olmak, sosyal adaleti sağlamak, gelir dağılımının iyileştirilmesini sağlamak amacıyla oluşturulmuştur (Resmi Gazete, 1986: 1).
Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü tarafından; Sosyal Yardımlaşma ve Danışma Teşvik Fonu kaynağı kullanmak şartıyla ekonomik ve sosyal açıdan farklı yoksullukları olan, ihtiyaç içindeki kişiler için geniş bir çerçevede sosyal yardım programları ve proje destekleri uygulamaktadır. Yoksullukla mücadele alanında faydalı hizmetler sunan SYGM, sosyal yardım uygulamalarını daha verimli hale getirmek, yardım almayan yoksullara ulaşmak ve kamu kaynaklarının kullanımında etkinliği sağlamak adına çalışmalar yapmaktadır (SYGM, 2011: 15).
50
Tablo 3: SYGM Ana Gruplar Bazında Yaptığı Sosyal Programları
Kaynak: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2016), 2016 Yılı Faaliyet Raporu.
Sosyal Yardımlaşma ve Danışma Genel Müdürlüğü’nün başlıca faaliyetleri; periyodik yardımları, eğitim yardımları, sağlık yardımları, proje yardımları ve çeşitli sosyal yardımlar (yakacak, gıda ve sosyal konut yardımlar) şeklinde sıralayabiliriz. Bu yardımlar yoksulluğun şiddetini en aza indirgemektedir.
1) Periyodik yardımlar, il ve ilçede vakıflar tarafından, ihtiyaç sahiplerine gıda, yakacak, ilaç gibi acil ve gündelik ihtiyaçların giderilmesi olarak bilinen yardımlardır (Devlet Planlama Teşkilatı, 2007: 38).
2) Engelli bireylerin eğitim ve tedavilerine yönelik gerekli olan, işitme cihazı, araç-gereç gibi ihtiyaçları karşılayarak topluma katılmaları sağlamak ve engeli bireylere özgüven aşılamak (SYGM, 2011: 15).
3) Sağlık yardımları, yoksul ve sosyal güvencesi olmayan kişilerin ayakta tedavi giderleri için Sağlık Bakanlığı’na aktarılan kaynaklar ve Vakıf’a gönderilen yardımlardan oluşmaktadır. Bu kapsamda yeşil kart sahiplerinin ayakta tedavi giderleri, yeşil kartı olmayan ve ödeme güçlerini aşan sağlık
51
giderleri, kimsesiz ve evsiz kişilerin genel sağlık giderlerini karşılamaktadır (Devlet Planlama Teşkilatı, 2007: 38).
4) Yardıma muhtaç hanelerin eğitim çağındaki çocuklarına eğitimde fırsat eşitliği sağlayan; yükseköğrenim bursu, ilköğretimdeki taşımalı sistem kapsamındaki öğrencilere öğle yemeği, ilköğretimde ücretsiz kitap, her türlü okul ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik yardımları desteklemektedir. Toplumun en yoksul kesimindeki ailelere, ilk ve orta öğretimdeki çocuklarının okula devam etmeleri şartıyla Şartlı Eğitim Yardımları gibi eğitime destek programlarını da desteklemektedir. (SYGM, 2011: 15). Eğitim yardımlarının kadınlara verilmesi ve kız çocuklarına erkek çocuklarına göre nispeten daha çok nakdi yardımının yapılması kadının toplumdaki yerinin ne kadar önemli olduğunda göstermektedir. Aynı zamanda bu yardımların kadınlara yönelik olması kadın yoksulluğunda azaltmaktadır.
5) Düzenli nakdi sosyal yardım programı çerçevesinde muhtaç durumdaki eşi vefat etmiş dul kadınlara iki ayda bir nakdi yardım desteği sağlanmaktadır. 6) Vatani görevini yerine getirmekte olan askerlerin, sosyal güvencesi olmayan
ve ihtiyaç sahibi ailelerinin askerlik görevi süresince desteklenmesi ve nakdi yardım yapılması, babası askerde olan ve 18 yaşından küçük muhtaç asker çocuklarına yapılan nakdi yardımlarda 3294 sayılı kanun kapsamındadır (Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, 2016: 51-52).
3.2.2.1. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü Proje Destek Faaliyetleri
Genel Müdürlük, Genel Proje Destekleri ve Kırsal Alanda Sosyal Destek Projesi (KASDEP) kapsamında bulanan projeleri desteklemektedir.
3.2.2.1.1. Kırsal Alanda Sosyal Destek Projesi (KASDEP)
2003’te başlatılan Kırsal Alanda Sosyal Projesi ile kırsal alanda sosyo-ekonomik yoksunluk içinde olan birey ve ailelerin en uygun yönetimle üretime katılmaları, üretilen tarımsal ürünlerin yerinde değerlendirme ve pazarlamaları, gelir düzeylerini arttırmaları ve üretimde devamlılığın sağlanması hedeflenmiştir. Proje kapsamında, tarımsal üretim yapabilmek için yeterli sermayesi olmayan ve süt sığırcılığı, hayvancılık
52
ve seracılık yaparak gelir elde etmek isteyen bireyler bir kooperatif bünyesinde birleşerek destek alabileceklerdir.
Projeden yararlanacak kişiler Sosyal Yardımlaşma ve Danışma Vakfı tarafından belirlenmekte, kooperatif şeklinde düzenlenmesi ise İl Tarım Teşkilatı tarafından gerçekleştirilmektedir (SYGM, 2011: 43).
3.2.2.1.2. Gelir Getirici Proje Faaliyetleri
Sosyal ve ekonomik yoksunluk içinde olan kişilerin gerekli ihtiyaçları karşılanarak topluma kazandırılması ve ekonomide aktif üretken duruma geçerek, sürdürülebilir bir gelire uluşmaları amaçlı bir proje faaliyetidir. Bu proje kentsel yerlerde istihdam oluşturmak, kırsal alanda yöre şartlarına uygun üretim içerikli faaliyetlere yönelik gelir getirici proje desteklerine önem vermektedir.
Bu projenin amacı, yoksul kişi veya hanelerin geçimlerini sağlayacak işler kurmaları, gelir sağlamaları ve başlattıkları işlerde istikrarın sağlanması hedeflenmektedir. Bu proje için ortam ve koşullar uygun olmalı, üretim, emek yoğun ve beceri gerektiren konuları kapsamalıdır, üretilecek ürün veya hizmetin yöresel satış ve pazarlama imkânlarının da olması gerekir (SYGM, 2011: 44).
3.2.2.1.3. Sosyal Hizmet Proje Faaliyetleri
Sosyal hizmet projelerinin amacı, gelir düzeyi az olan bireylerin dışlanma riskinin azaltılması, sosyal adaletin sağlanmasına yardımcı olmak, sokakta çalışan ve barınan çocuklara, engellilere, yaşlılara, korunmasız kadın ve erkeklere, işsiz gençlere ve yoksullara sağlanana düşük maliyetli sosyal hizmetleri çoğaltmaktır. Sosyal hizmet projelerinin geri ödemesi yoktur. Bireylere karşılıksız ve teminatsız bir şekilde verilmektedir (SYGM, 2011: 44).