TÜRKİYE’DE SAĞLIK OKURYAZARLIĞININ UYGULAMASI

Sağlık okuryazarlığı insanın yaşam tarzını ve şartlarını değiştirerek onun hem bireysel hem de toplumsal sağlığını iyileştirecek olan davranışlara sevk edecek olan bilgi, beceri ve özgüven düzeylerini elde etmesini sağlar (Kanj ve Mitic, 2009, s. 5).

Dünya genelinde sağlık okuryazarlığına yönelik yapılan çalışmalar arasında Avrupa Sağlık Okuryazarlığı Çalışması, konu ile ilgili geniş toplulukları gösteren ilk çalışmadır. Bu araştırmayı izleyen Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Araştırması, Türkiye’deki sağlık okuryazarlığı düzeylerini incelemek amacıyla yapılan ilk saha çalışmasıdır. Türkiye’de 2014 yılında yapılan çalışmada Avrupa Sağlık Okuryazarlığı (HLS-EU) ölçekleri temel alınmıştır. Türkiye ile ilgili sağlık okuryazarlığı indeksi 30,4 olarak saptanmıştır. Kategorik değerlendirmede toplumun %24,5’inin “yetersiz” ve %40,1’inin “sorunlu” sağlık okuryazarlığı kategorilerinde yer aldığı saptanmıştır. Bu bulguya göre, yaklaşık 35 milyon bireyin “yetersiz” ve “sorunlu” sağlık okuryazarlığına sahip olduğu görünmektedir. Sonuç olarak, Türkiye’de toplumun sadece üçte birinin yeterli veya mükemmel sağlık okuryazarlığı seviyesine sahip olduğu görünmektedir. Değiştirilemeyen bir faktör olarak yaşla birlikte, eğitim ve sosyoekonomik seviyesi iyileştirilebilecek

faktörler olarak sorunlu sağlık okuryazarlığının sebepleri olarak ön plana çıkmaktadır (Durusu-Tanrıöver ve diğerleri, 2014, s. 64). Türkiye genelinde, sağlık okuryazarlığı 65 yaş üstünde ve kadınlarda anlamlı bir şekilde daha düşük bulunmuştur. Eğitim düzeyi düştükçe ve yaş arttıkça sağlık okuryazarlığının doğrusal olarak azaldığı görülmüştür (Durusu-Tanrıöver ve diğerleri, 2014, s. 93).

Türkiye genelinde sağlık okuryazarlığını yükseltmek için Sur (2017) tarafından beş önemli adım önerilmiştir. Bu adımlar şöyledir:

1. Sunulan hizmetlerin misyon, planlama ve değerlendirme faaliyetlerinde sağlık okuryazarlığına yer vermek;

2. Sağlık okuryazarlığına yönelik yapılan çalışmaları, eğitimleri ve uygulamaları desteklemek;

3. Bulunan materyalleri ve kaynakları değerlendirmek üzere resmi olarak süreç değerlendirmesi yaptırmak;

4. Sağlık çalışanlarına, sağlık profesyonellerine ve topluma düzenli biçimde güvenli, geçerli ve uygun sağlık bilgisi yaymak;

5. Sağlık hizmetlerine ulaşımı kolaylaştıracak sağlık okuryazarlığı geliştirme programları hazırlamak ve bu programları halk sağlığı uygulamalarına yerleştirmek.

Türkiye’de şimdiye kadar çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından toplumun sağlık okuryazarlığını yükseltmek ve iyileştirmek amacıyla yapılan önemli çalışmalar, araştırmalar ve uygulamalar hakkında bilgiler bu bölümde yer almaktadır. 4.1.1 Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) Bölgesi’nde Halka Yönelik Sağlık Okuryazarlığı Projesi

GAP Bölgesi’nde yapılan projesi 2014 yılı itibariyle yatırım programında desteklenen ve aynı yıl başlayan “Halka Yönelik Sağlık Okuryazarlığı Projesi” halen devam etmektedir. Bu çalışmanın temel amacı, erken ölümlerin ve hastalıkların sebeplerini ortadan kaldırmak için basit sağlık önlemlerini içeren,

görsel ve yazılı modül geliştirmektir. Bölge’nin tamamını içeren bu proje çocuk, kadın, erkek ve yaşlıları kapsamakta ve GAP Bölgesi’nde hastalıkların erken ölümlerin önlenmesine katkı sağlamayı hedeflemektedir. Bu nedenle, bölgede sık görünen sağlık ve hastalık sorunlarını ve bunları ortadan kaldırmayı öğretecek; okul, Kur’an kursu, cami ve evde kolaylıkla uygulanabilecek, gerçek yaşam hikayeleri ve görsel materyal ile zenginleşmiş bir modül geliştirmek ve modülü toplum merkezi, okul ve cami gibi farklı ortamda uygulamak öngörülmüştür. Proje kapsamında şu faaliyetler yapılmaktadır:

 Bölge üniversitelerinde bulunan halk sağlığı, sosyoloji, eğitim bilimleri, grafik ve tasarım, radyo ve televizyon bölümleri, Milli Eğitim Bakanlığı, sağlık alanında uzman kişilerden oluşan bir çalışma ekibinin oluşturulması;

 Bölge'de sık sık görünen sağlık sorunlarının sebepleri ve önleme yöntemleri kapsamında özet bilgi notlarının hazırlanması,

 Okuma materyallerinin hazırlanması için bölgede rastlanan hastalıklara karşı kazanılan başarı öykülerinin toplanması,

 Hazırlanan materyalleri sağlık okuryazarlığı modülü biçimine getirilecek elektronik ve basılı ortamda toplanmakla birlikte gereğinde çoğaltılması,  Halkın toplandığı 10 farklı toplum merkezinde (okul, park, cami, Kur’an

kursu vb.) sağlık okuryazarlığı modülünün uygulanması,

 Ön uygulama çalışmaları sonucu sağlık okuryazarlığı modülünün yeniden gözden geçirilmesi, basımı ve dağıtımı (T.C. Kalkınma Bakanlığı, GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, 2017).

4.1.2. Romanların Yoğun Olarak Yaşadığı Yerlerde Sosyal İçermenin Desteklenmesi Operasyonu - SİROMA Projesi Sağlık Okuryazarlığı Eğitimi “Roman Açılımı” çerçevesindeki uyum çalışmalarını destekleyen, “Romanların Yoğun Olarak Yaşadığı Yerlerde Sosyal İçermenin Desteklenmesi Operasyonu - SİROMA” Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından mali olarak yürütülmektedir.

AB'nin Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı çerçevesinde 11,5 milyon Avro kaynak sağladığı operasyon kapsamında yürütülen teknik destek projesi Adana, Ankara, Balıkesir, Edirne, Eskişehir, Hatay, Kırklareli, Manisa, Mersin, İstanbul, İzmir, Tekirdağ olmak üzere 12 pilot ilde uygulanmaya başlamıştır (SİROMA, 2017). SİROMA projesi kapsamında, sağlık okuryazarlığı farkındalığını artırmak amacıyla oluşturulan saha ziyaret ekiplerinin oryantasyon eğitimi 2017 yılına değin şimdiye kadar Kırklareli, İstanbul, Tekirdağ, Edirne, İzmir illerinde gerçekleşmiştir.

Bu eğitimler çerçevesinde, katılımcılara kişisel bakımın önemi, çocuk hastalıkları, kalp ve damar hastalıkları, bulaşıcı hastalıklar ve kanser gibi pek çok hastalık ve önleyici yöntemleri, erken teşhis ve tedavi yolları ve üreme sağlığı hakkında bilgi verilmiştir.

4.1.3. Türkiye Sağlık Çalışanları Sağlık Okuryazarlığı Davranış Geliştirme Eğitici Eğitimi

Sağlık Bakanlığı Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan eğitim, aile hekimleri ve aile sağlığına yönelik çalışanların “Sağlık Okuryazarlığı Eğitici Eğitimi Programı” kapsamında 81 ilin halk sağlığı müdürlüklerinde görev yapan 400 hekime yönelik iki ay süren eğitimler Ankara'da yapılmıştır. 2016 yılından itibaren yaklaşık 45 bin aile sağlığı merkezi çalışanları yaş, eğitim düzeyi, sosyoekonomik düzeyi, farklı ana dili ve engellik gibi parametrelerde dezavantajlı hasta gruplarına yaklaşım konusunda eğitilmesi planlanmaktadır. Programın şu amaçlara yönelik çalışılmaktadır (T.C. Sağlık Bakanlığı, 2016):

 Engelli, yaşlı ve göçmenlerin sağlık konusundaki bilgiye ulaşımlarını kolaylaştırmak;

 Eğitim seviyeleri düşük hastalara yönelik özel eğitim yöntemleri kullanmak;

Yukarıda sözü geçen programların yanı sıra ülke genelinde, İl Halk Sağlığı Müdürlüğü tarafından okullarda sağlık okuryazarlığı eğitimleri verilmektedir. Sağlık Bakanlığı Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü tarafından yürütülen program kapsamında, lise öğrencilerine ve öğretmenlerine yönelik sağlık okuryazarlığı konulu eğitimler verilmektedir. Verilen eğitimlerin amaçları arasında şunlar yer almaktadır:

 Bireyin ve toplumun sağlığı ile ilgili bilgi, kontrol ve farkındalık becerilerini artırmak;

 Kişilerin sorumluluk almalarını ve karar süreçlerine katılımlarını sağlamak;

 Bireyi ve toplumu sağlığa yönelik risklerden korumak;  Sağlıklı yaşam tarzına teşvik etmektir.

Eğitim kapsamında hemşireler, uzman doktorlar, diyetisyenler ve psikologlar katılımlarıyla lise öğrencileriyle meslek ve koruyucu sağlık sistemi hakkında soru cevap şeklinde gereken bilgileri aktarmaktadırlar (T.C. Sağlık Bakanlığı, 2017). Türkiye’nin “Sağlık Okuryazarlığı Haritası” Sağlık Bakanlığı tarafından vatandaşların sağlık ile ilgili bilgiyi doğru anlaması, etkin yorumlaması ve davranışa dönüştürebilmesi için bu proje sürdürülmektedir (Anadolu Ajansı, 2017).

4.2. TÜRKİYE’DE DİYABET OKURYAZARLIĞINA YÖNELİK UUGULAMALAR