Türkçe Lügat ve Edebî Eserlerde Çingene Ġmgesi ve Önyargısı

Burada “Çingene” kelimesine karĢı önyargı ifadelerinin alınması bu zihniyetin tarafımızdan desteklendiği anlamına gelmemektedir. Maksat üzerleri örtülen sorunların gün yüzüne çıkarılarak çözümleneceği inancıdır; öyle ki bu ifadeler ve yakıĢtırmalar yıllardır bir toplumun baskı altına alınmasına neden olmuĢtur.

Suat Kolukırık tarafından “Türk Toplumunda Çingene imgesi ve Önyargısı” isimli çalıĢması çerçevesinde Türkçe lügat ve roman türü edebî eserlerde Çingene tasvir ve algısının nasıl olduğunun tespitine yönelik bir çalıĢma yapılmıĢtır (Bkz. Kolukırık, 2005). Bu çalıĢmada konu ile ilgili olarak D.Mehmet Doğan‟ın Büyük Türkçe Sözlük ile Türk Dil Kurumu‟na ait Türkçe Sözlük‟teki Çingene maddesindeki karĢılığı ile roman türü edebî eserlerden Melih Cevdet Anday‟ın Râziye(2004), Metin Kaçan‟ın “Ağır Roman”(1990) adlı eserlerinde bulunan Çingene tasvirlerine bakılacaktır. 1.4.2.1 Çingene Kelimesinin Lügatlerdeki KarĢılığı

Çingene kelimesi bir görüĢe göre kök olarak çalgı ve çalgı aletini çalın anlamına gelmiĢ olsa da, genel olarak edebiyat ve Türkçe sözlükler tarandığında kelimenin genelinde aĢağılayıcı ve küçük düĢürücü anlamlarda kullanıldığı görülmektedir.

1.4.2.1.1 “Büyük Türkçe Sözlük”de Çingene Tanımlamaları

1996 yılında 11. baskısını yapmıĢ olan D. Mehmet Doğan tarafından hazırlanan “Büyük Türkçe Sözlük”teki “Çingene” maddesinde sözcüğün karĢılığında Ģu ifadeler bulunmaktadır: “1. Dünyanın birçok yerine Hindistan‟dan yayıldıkları sanılan, esmer

renkli, elek, kalbur gibi ufak tefek Ģeyler imâl ederek, çalgıcılık ve falcılık yaparak geçinen kavim, kıptî. 2. Yüzsüz, arsız, hayırsız, çığırtkan kimse. 3. Hasis, cimri.” Kelimenin anlamına bakıldığında kök olarak doğru bir ifade kullanılmıĢ, geçim kaynaklarının çalgıcılık ve falcılık mesleği ile olduğu Ģeklinde genelleme yapılmıĢtır. Her ne kadar bunlar onların kısmi özelliklerini belirtmiĢ olsa da; yüzsüz, arsız, hayırsız, çığırtkan, hasis ve cimri nitelendirmeleri toplumun tanımlanması açısından kabul edilir görünmemektedir. Adı geçen sözlükte Ģu Ģekilde deyimler de bulunmaktadır; Çingene borcu: Yekûnu az fakat dağınık borç, Çingene çalıp Kürt oynamak: Gürültülü ve kimin ne yaptığı belli olmayan yer, Çingene çergesı: KarıĢık, düzensiz ve pis yer, Çingene çorbası: Bir çok kiĢinin karıĢtığı mesele, Çingene düğünü: Çok gürültülü ve intizamsız toplantı. Ayrıca “ÇingeneleĢmek” kelimesinin karĢılığında “Çingene gibi hareket etmek; yüzsüzleĢmek, arsızlaĢmak; cimrileĢmek ve “Çingenelik” kelimesinin karĢılığında “Çingene olma hali, yüzsüzlük, arsızlık, cimrilik, hasislik” anlamları gelmektedir.

Bu itibarla, 1981 yılından itibaren akademisyenlerden oluĢan bir kurul tarafından yazılmıĢ, 10. baskısını yapmıĢ bir Türkçe sözlükte bir topluma ad olmuĢ kelimenin karĢılığında olumsuz anlamların bulunması her ne kadar yaĢanan hayattan belli izleri yansıtsa da, bu nitelendirmeleri bütünüyle doğrulamak uygun düĢmemektedir. 1.4.2.1.2 “TDK Türkçe Sözlüğü”nde Çingene Tanımlamaları

1988 tarihli Türk Dil Kurumu‟na ait Türkçe sözlükte “Çingene” maddesinde kelimeye karĢılık olarak Ģu ifadeler kullanılmaktadır: “Çingene: Küçük çile mecazi anlamda cimri”. “Çingenelik:Arsızca aç gözlülük, cimrilik”, “ÇingeneleĢmek: Cimrice davranıĢlarda bulunmak”, “Çingene borcu: Tutarı pek önemli olmamakla birlikte ufak ve dağınık borçların bütünü”, “Çingene çergesi: Derme çatma ve pis bir yer”, “Çingene düğünü: Gürültülü toplantı”, “Çingene kavgası: Önemsiz bir sorun üzerine baĢlayıp gittikçe kızıĢan, yakası açılmadık küfürlere yol açan kavga”, “Çingene parası: Bozuk para, ufaklık”, “Çingene pembesi : Göz alıcı, çiğ pembe renk”(TDK,1988:312).

Her iki sözlükte de günümüzde roman kelimesine yerini bırakan Çingene kelimesinin anlamları genel olarak olumsuzluk içermektedir. Sözlüklerin ilköğretim ve lise öğrencilerine kaynak olduğu düĢünüldüğünde; Roman toplumunun Çingene

tanımlamasına terk ederek roman tanımlamasını kabul etmelerinin sebebi daha iyi anlaĢılmaktadır.

1.4.2.2 Roman Türü Edebî Eserlerde Çingene Ġmgesi ve Önyargısı

AĢağıdaki eserlerde bulunan Çingene imgesi ve tanımlamaları olumlu, olumsuz ve nötr olarak sınıflandırılmıĢ ve söz konusu sıfat ve tanımlamalar eserin sayfa numarası verilerek gösterilmiĢtir. Sınıflamanın olumlu, olumsuz ve nötr olarak oluĢmasında sıfatların eser içindeki kullanımları dikkate alınmıĢtır.

1.4.2.2.1 “Râziye”de Çingene Ġmgesi ve Önyargısı

Roman türü edebî eserlerde geçen Çingene imgesi ve önyargısına örnek oluĢturacak eser Melih Cevdet Anday‟ın Raziye adlı romanıdır. Roman Ege sahillerinde gerçekleĢmektedir. Romanın sıra dıĢı aydın bir gencin yaĢadığı olaydan dolayı dayısının yanına gizlenmesinin ardından orada genel kabul görmüĢ dogmalara karĢı verdiği mücadeleleri konu edinmiĢtir. Dayı rolü Çingene gruplarına hakarete varan bir Ģekilde duruĢ sergilemektedir. Çingene grupları ile ilgili romanda geçen ifadeler olumlu, olumsuz ve nötr olarak tasniflendirilmiĢtir. Yapılan tasnifte olumlu olarak herhangi bir gruplandırma yapılmamıĢ, nötr ve olumsuz baĢlıkları altında birtakım imgeler tasnif edilmiĢtir. Buna göre; hasırcı (s.30), sepetçi (s.35), göçebe (s.60), Tanrının bir kulu olduğu (s.74), köyün dıĢında yaĢayan (s.86), sürekli dolaĢan (s.113), topluca hareket etmeyen (s.129)ve her durumda yaĢayan (s.235) gibi tanımlamalar nötr olarak değerlendirilmiĢtir. Olumsuz olarak yapılan tanımlamalar ise; Türkçe‟yi güzel kullanamayan (s.15), hayvan çalan (s.59), göçebelikleri nedeni ile ülkenin yükselmesini engelleyen (s.60), giyim kuĢamlara dikkat etmeyen (s.74) hırsız (s.75), yaĢamı sorgulamayan (s.113), dinsiz (s.113), köye girmemesi gereken (s.130), bulundukları yerde zarar veren (s.137) ve suça meyilli (s.138) Ģeklinde sıralanmıĢtır (Bkz. Anday, 2004).

1.4.2.2.2 “Ağır Roman”da Çingene Ġmgesi ve Önyargısı

AraĢtırmada son olarak değerlendirilen eser Metin Kaçan‟ın Ağır Roman adlı romanıdır. Bu eserde de çingeneler/romanlar dansı seven (s.23) tanımlaması ile olumlu; müzisyen (s.10), barakada oturan (s.13) ve çingene çivisi (s.53) ile nötr; gaspçı (s.13), esrar içen (s.19) ve hırsız (s.19) tanımlamaları ile olumsuz olarak değerlendirilmiĢlerdir. Ayrıca olayın geçtiği Kolera sokağındaki yaĢam; gayri meĢru

ve ahlak dıĢı iliĢkilerin yaĢandığı, argo ifadelerin kullanıldığı, kadınlarının alemci, erkeklerin içki düĢkünü olduğu gibi olumsuzluklarla doludur. Kolera sokağındaki gayri meĢru yaĢam çevre köyler tarafından korku ve endiĢe ile karĢılanmaktadır. (Bkz. Kaçan, 1990)

AraĢtırmaya konu olan eserlerde kullanılan Çingenelere iliĢkin tanımlamalar çoğunlukla olumsuz karakteristik özeliliği içinde bulunmaktadır. Bu eserlerde Çingeneyi tanımlamak üzere; yüzsüz, yılışık, arsız, eğitimsiz, insanların yabanisi, göçebe, karısını trampa eden, Müslüman olmayan, pis, kurnaz, kavgacı, küfürbaz ve hırsız gibi tanımlamalar kullanılmıĢtır. Bunun dıĢında Melih Cevdet Anday‟ın romanında Çingeneler göçebe olarak yer almıĢ ve göçebelik üzerinden tanımlanmıĢtır. Metin Kaçan‟ın “Ağır Roman” adlı çalıĢmasında ise Çingeneler Roman Havası2

ve Şopar³ gibi tanımlamalarla tasvir edilmiĢtir. Bunların dıĢında Türkiye bağlamında TBMM tarafından 1934 yılında çıkarılan 2510 sayılı İskân Yasasının 4. maddesinde Çingeneler; muhacir -göçmen- olarak kabul edilmeyen, anarĢistler, casuslar ve ülke dıĢına çıkarılanlarla birlikte anılmıĢlardır. Tüm bu çalıĢmalardaki dikkati çekici nokta ise yayım tarihleri arasında önemli farklılıklar olmasına rağmen Çingene veya Romanlar hakkındaki imge ve önyargıların benzerliği ve olumsuzluğudur (Kolukırık 2005:8).

GeliĢim dönemlerinde gençler tarafından sıkça okunan roman türü eserler yolu ile bir toplumun olumsuzluklar ile değerlendirilmesi nesillerden nesillere aktarılmaktadır. Her toplumda olduğu gibi roman toplumunda da dine, ahlâka ve topluma aykırı yaĢam olması mümkün gözükmektedir. Fakat bireysel özellik taĢıyan bir takım olumsuzluklar nedeni ile hiçbir etnik grup tüm bireyleri ile olumsuz olarak değerlendirilmesi uygun görülmemektedir. Bireysel olan suçların cezalandırılması da bireysel özellik taĢımalıdır. Oysaki edebî olma özelliği taĢıyan eserler ile bir topluluğun nasıl dıĢlandığı bazı tanımlamalar yolu ile ortaya çıkmıĢtır.

Yazılı kaynakların en fazla kullanılır olma özelliği olan roman ve sözlüklerde bulunan ve olumsuzluk içeren imgeler, diğer toplumların onlara karĢı önyargılı davranmalarına neden olmaktadır. Roman tarzı eserlerde bulunan bu tür tanımlamaların çıkarılması mümkün olmasa da, eğitim çağında bulunan çocuk ve gençlerin daha fazla kullandığı sözlüklerdeki Çingene sözcüğünün karĢılığı

2

Çingene müziği. 3

değiĢtirilmesi mümkündür. Bu durumda bir topluma ad olmuĢ kelimenin karĢılığı o toplumu tahkir edici olmaktan kurtulacaktır.