4. BİR ÖRNEK ÇALIŞMA: NİLÜFER ÇAYI ALT HAVZASI
4.1.1 Susurluk Havzası/Nilüfer Çayı Alt Havzası genel bilgileri
Havza, bir akarsu tarafından parçalanan, kendine has doğal kaynakları bünyesinde barındıran, etrafı dağ ve tepelerle çevrili, suları aynı denize, ırmağa veya göle akan belirli büyüklükte bir arazi parçasıdır. Sularını denizlere kadar ulaştıramayıp kuruyan veya göle dökülüp kalan havzalara ise kapalı havza denir. Kapalı havzaların oluşmasında; yer şekillerinin oluşumu ve iklim etkilidir. Kapalı havzalar genellikle iç kesimlerde, kurak iklim bölgelerinde görülür. Türkiye'deki 25 akarsu havzasından Burdur, Akarçay, Konya Kapalı ve Van Gölü havzaları olmak üzere 4 tane kapalı havza bulunmaktadır. Sularını denizlere kadar ulaştırabilen havzalara ise açık havza
denir. Türkiye’de 21 adet açık havza bulunmakta olup, çalışma kapsamında değerlendirilen Susurluk Havzası bunlardan bir tanesidir (OSİB, 2015).
Çalışma kapsamında değerlendirilmiş olan Susurluk Havzası Anadolu yarımadasının kuzey batısında, Marmara Bölgesinin güneyinde yer almaktadır. Genel olarak dikdörtgen şekline sahip havza Marmara Denizi’nin güney kıyısının büyük bir kısmını içine almaktadır. Havzanın güneyinde Şaphane ve Simav Dağları; doğusunda Murat, Gümeş, Yirce ve Uludağlar; batısında Madra ve Deliçal Dağları su bölüm çizgisi;
kuzeyinde ise Karadağ ve Mudanya Tepeleri ile Marmara Denizi ile sınırlanmıştır.
Havzanın önemli akarsuları Nilüfer Çayı, Mustafakemalpaşa Çayı, Simav Çayı ve Kocaçay‘dır. Susurluk Havzası’nın diğer havzalara göre konumu ve fiziki haritası Şekil 4.1 ile gösterilmektedir.
Şekil 4.1 : Susurluk Havzası’nın diğer havzalara göre konumu ve fiziki haritası.
Drenaj ağının her bir ayrılan kolu ile sınırlanmış, üzerine düşen yağış sularının yer altı ve yüzeysel olarak ana kola ulaştığı, içbükey topoğrafik yapıya sahip arazi parçasına mikro havza denir. Su akış yönleri ve drenaj ağı parçaları yardımıyla sınırları belirlenen mikro havzaların bütününe ise alt havza denmektedir (OSİB, 2015).
Çalışma kapsamında incelenmiş Susurluk Havzası 5 adet alt havzadan oluşmaktadır (HKEP, 2010). Alt havzalar ile ilgili bilgiler aşağıda verilmiştir.
Uluabat Gölü Alt Havzası: Türkiye ekosisteminde önemli bir yere sahip Uluabat Gölü alt havza sınırları içerisinde yer almakta olup, Mustafakemalpaşa Çayı ile beslenmektedir. Göl, Bursa ili Karacabey ilçesinde Susurluk Çayı ve Manyas Gölü çıkış ayağı olan Karadere ile birleşerek Marmara Denizi‘ne dökülmektedir.
Simav Çayı Alt Havzası: Susurluk Havzası‘nı oluşturan ana nehir kolu Kütahya ili Simav ilçesinden doğup, Sındırgı, Kepsut, Susurluk ve Karacabey ovalarından geçerek Marmara Denizi‘ne ulaşan Simav Çayı’na ait alt havzadır.
Manyas Gölü Alt Havzası: Alt havza, havza sınırları içerisinde yer alan ve Türkiye doğal koruma alanları arasında yer alan göllerden biri olan Manyas Gölü‘nü besleyen Kocaçay ve Sığırcı Deresi ile Karadere’den oluşmaktadır.
Kapıdağ Yarımadası Alt Havzası: Denize kıyısı bulunan Bandırma ile Erdek ilçeleri atıksularının Marmara Denizi’ne ulaştığı alt havzadır.
Nilüfer Çayı Alt Havzası: Nilüfer Çayı, Bursa‘nın Keles ilçesiden doğarak, Uludağ‘ın etekleri boyunca uzanan vadi içinde akmakta olup çaya Aksu, Kestel, Deliçay ve Gökdere ile Nazlıdere, Sarpdere ve Kelesen derelerinin sularını tahliye eden kolu ile Ayvalı Dere ile karıştıktan sonra Simav Çayı ile birleşerek Marmara Denizi‘ne dökülmektedir. Nilüfer Çayı, Bursa ilinin en önemli akarsuyu ve Bursa kentinin karakteristiklerinden biri olarak ifade edilmektedir. Susurluk Havzası‘nda yer alan hassas bölgelerden biri olan bu çayı endüstriyel, evsel ve tarımsal kirliliğin tehdit ettiği tespit edilmiştir (HKEP, 2010).
Yukarıda doğal oluşumları özelinde diğer bir deyişle alt havza bazında açıklanan Susurluk Havzası Çizelge 4.1 verildiği gibi idari sınırlar ile birlikte değerlendirilmiştir.
Havzayı oluşturan illerin sayısı 7 olmasına karşın, 4'ünün havzadaki dağılımı Çizelge 4.1 ile de görüldüğü üzere kayda değer değildir. Havzanın en önemli paydaşı %44 'lük bir katkı ile Balıkesir ilini; sırasıyla Bursa (%30) ve Kütahya (%24) takip etmektedir (OSİB, 2013).
Havza sınırları içerisinde sanayi alanında en gelişmiş il Bursa’dır. İlin bugünkü ekonomik yapısı içerisinde, ülke ekonomisini temsil eder mahiyetteki temel sektörler, en önemli yeri işgal etmektedir. Özellikle, imalat sanayinin Bursa'da hızlı bir gelişme göstermesi; istihdama, üretime, gelir seviyesinin artırılmasına, yeni kapasiteler yaratılmasına, Devlet gelirlerinin vergi yoluyla artırılmasına, ihracat yoluyla döviz
girdisi sağlanmasına, çok önemli katkılar sağlanmaktadır. Bursa ili önemli sanayi kentlerinden birisi olarak başta tekstil olmak üzere birçok alanda faaliyet gösteren sanayi kuruluşları ile Türkiye ekonomisine katkıda bulunmaktadır. Tekstil sektörü, kayıtlı istihdam açısından en fazla olanak sağlayan sektör olması sebebiyle Bursa ili için büyük önem taşımaktadır. Buna ek olarak il içindeki işletmeler içerisinde oran olarak en fazla paya sahip olduğu sektör olarak tekstil başı çekmektedir (BTSO, 2013).
Söz konusu sektör, il sınırları içerisinde farklı üretim kapasiteleri ve genişliklerde toplu şekilde faaliyet göstermektedirler. Bu nedenle, Bursa ilinde sanayileşme daha çok OSB’ler bünyesinde gelişmiş olup sanayiden kaynaklanan atıksu, ortak atıksu arıtma tesislerinde arıtılmaktadır.
Çizelge 4.1 : Susurluk Havzası’nda yer alan iller ve havza içerisinde kalan alanlar.
İller İl Alanının Havzaya Giren Kısmı (%)
Havzanın İllere göre Dağılımı (%)
Bursa 66,26 29,85
Balıkesir 75,08 44,23
Kütahya 50,32 24,12
Manisa 2,08 1,14
Çanakkale 0,80 0,32
Bilecik 0,98 0,17
İzmir 0,37 0,18
TOPLAM - 100
Yoğun bir nüfusa sahip olan Bursa‘nın sınırları içerisinde doğan ve Marmara Denizi‘ne dökülen Nilüfer Çayı evsel ve endüstriyel atıksular nedeniyle yoğun olarak kirlenmektedir. Söz konusu çay, boya, deri, tekstil, otomotiv, gıda gibi farklı karakteristiklere sahip birçok endüstriyel atıksu deşarjına/baskıya maruz kalmaktadır.
Nilüfer Çayı ile birleşerek Marmara Denizi‘ne dökülen Deliçay da akarsuya önemli derecede bir kirlilik yükü getirmektedir. Bursa Ovası’nın önemli bir su kaynağı olan Nilüfer Çayı, ağır metal ve organik maddeler ile kirlenmekte ve bu kirleticiler büyük oranda ovada yerleşmiş sanayi bölgeleri ile evlerden gelen atıkların arıtılmadan çaya aktarılmasından kaynaklanmaktadır (HKEP, 2010). Sucul organizmalar bu kirleticileri bünyelerinde dolaylı veya doğrudan biriktirmektedir (Summak, 2009). Bu durum,
sucul ürünleri tüketen canlılarda da ciddi yan etkilere yol açmaktadır. Susurluk Havzası ve Nilüfer Çayı Alt Havzasına ait haritalar Şekil 4.2 ile verilmektedir.
Şekil 4.2 : Susurluk Havzası ve Nilüfer Çayı Alt Havzası haritaları.
Havzadaki su kaynakları barajlar ve göletler vasıtası ile içme suyu ve sanayi suyu temininde ve sulamada kullanılmaktadır. Su kaynaklarından yapılan tahsisler Çizelge 4.2 ile verilmektedir (OSİB, 2016).
Çizelge 4.2 : Nilüfer Çayı Alt Havzası’ndaki su kaynaklarından yapılan tahsisler.
Tesis Adı Sanayi (hm3) Sulama (hm3) İçme Suyu (hm3)
Açıklama
Doğancı Barajı - - 110 İşletmede
Nilüfer Barajı - - 60 İşletmede
Gölbaşı Barajı - 25 57 İşletmede+Planlama
Demirtaş Barajı
1 8,54 - İşletmede
Hasanağa Göleti
0,75 2,96 - İşletmede
Kayapa Göleti - 4,61 - İşletmede
Çalı Göleti - 2,94 - İşletmede
Çınarcık Barajı 75 - 70 İşletmede+Planlama
Dericiler Göleti
2,44 - - İşletmede
Münferit 14,50 - - Uluabat HES
Kuyruksuyu kanalından
Toplam 93,69 44,05 297,00