Suriyelilerin Korkudan Arınma Özgürlüklerini Sağlamaya Yönelik Yönetişim

Grafik 6.1. Türkiye’nin iltica sistemini oluşturan ve Suriyelilerin korkudan arınma özgürlüklerini

135

Yukarıdaki şekilde, Türkiye’deki Suriyelilerin korkudan arınma özgürlüklerini elde etmeleri için gerekli ilk adım olan, Türkiye’de iltica sisteminin kurumsallaşması ve Suriyelilerin hukuki statülerinin yasal güvence altına alınmalarına BM ile AB’nin sağladığı katkılar açıklanmıştır. Grafikte kitlesel Suriyeli akınının Türkiye’ye ulaşmasından öncesi, Türkiye’de iltica sisteminin oluşturulmasına yönelik katkıların tamamı da aktörler arasındaki yönetişim ilişkilerini ifade etmektedir. 1994 İltica Yönetmeliği’nin eksikliklerinin giderilmesi ve 1999 yılından itibaren Türkiye’nin AB müktesebatına uyum sürecinden itibaren Türkiye, AB ve BM bir araya gelerek Türkiye’de evrensel hukuk kuralları çerçevesinde bir iltica mevzuatı oluşumuna dayanak oluşturmuştur. Suriyelilerin kitlesel akını nedeniyle yasal düzenlemelerin ortaya çıkması birkaç yıl gecikmiştir. İltica mevzuatının oluşturulması ile birlikte Suriyelilerin korkudan arınma özgürlüklerinin sağlanması için atılan diğer adım, yasal düzenlemeler ile özel ihtiyaç sahiplerinin tespiti olmuştur. Söz konusu özel ihtiyaç sahiplerine yönelik Türkiye, AB ve BM’nin sağladığı yönetişim ilişkileri de, Suriyelilerin korkudan arınma özgürlüklerini gerçekleştirmektedir.

Ülkelerinde kalmaları halinde zulüm yaşayacakları yönünde haklı korkulara sahip olmalarından ötürü, uluslararası hukukta sığınmacı veya mülteci olarak nitelendirilen Suriyelilerin bir engel ile karşılaşmadan Türkiye’ye gelmeleri ve geri göndermeme ilkesinden yararlanmaları, korkudan arınma özgürlüklerini elde etmelerinde atılan ilk adımdır. Açık kapı politikasını benimseyen Türkiye’ye kabul edilen Suriyeliler için AFAD gözetiminde kamplar kurarak güvenli bölge inşa eden Türkiye, başlangıçta Suriyeliler konusunda uluslararası işbirliği arayışı içinde değildir. Suriye’deki çatışmaların kısa süre içerisinde sona ermeyeceğinin anlaşılması ve Kasım 2012 itibarıyla Türkiye’deki Suriyelilerin sayılarının 100 binin üzerine çıkması (BMMYK 2012, 1) gibi nedenlerle, Türkiye tarafından yükün paylaşımı konusunda uluslararası

136

toplumdan destek talep edilmiştir. Kendilerini güvende hissetme ihtiyacı içerisindeki Suriyeliler de, bu süreçte kamplarda yaşam ile birlikte kamp dışı seçenekler olan kırsal bölgeler ve şehirlerde yaşamayı da tercih etmişlerdir.

Türkiye’deki Suriyelilerin korkudan arınma özgürlüklerini sağlama yolunda bir sonraki aşama, hukuki statülerinin belirlenmesidir. Suriyelileri nitelendirmek için kullanılan “misafir” teriminin Suriyeliler arasında en çok rahatsızlık duyulan söylemlerden birisi olmasına (Erdoğan 2014, 18) getirilen çözüm, Nisan 2013’te çıkarılan YUKK ve Ekim 2014’teki Geçici Koruma Yönetmeliği olmuştur. Kasım 2013’te kurulan GİGM, AFAD ile birlikte Türkiye’deki Suriyelilerin kayıt altına almak ve temel ihtiyaçlarının karşılamakla yükümlüdür. Yönetişimin unsurlarından birisi olan kurumsallaşmanın tamamlanması, Türkiye’deki iltica sisteminin uluslararası standartlara yükseltilmesi yolundaki gayretleri ve BM ile AB organlarının söz konusu değişime dair hedefte birlikteliklerinin bir neticesi olmuştur. Suriyelilerin korkudan arınma özgürlüklerinin gerçekleşmesine yönelik yasal düzenlemenin tamamlanması için YUKK ve GKY ile birlikte çıkarılan yönetmelikler de aşağıdaki tabloda belirtildiği gibidir:

137

Yönetmelik Adı Tarihi

Kabul ve Barınma Merkezleri ile Geri Gönderme Merkezlerinin Kurulması, Yönetimi, İşlettirilmesi ve Denetimi Hakkında Yönetmelik

22 Nisan 2014

Geçici Koruma Yönetmeliği 22 Ekim 2014

Havayolu Taşıyıcılarının Yükümlülükleri Yönetmeliği 7 Kasım 2015

Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanununun Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik

17 Mart 2016

Geçici Koruma Sağlanan Yabancıların Çalışma İzinlerine Dair Yönetmelik

11 Ocak 2016

İnsan Ticaretiyle Mücadele ve Mağdurların Korunması Hakkında

Yönetmelik 17 Mart 2016

Uluslararası Koruma Başvuru Sahibi ve Uluslararası Koruma Statüsü Sahibi Kişilerin Çalışmasına Dair Yönetmelik

26 Nisan 2016

Tablo 6.2. YUKK kapsamında Suriyeliler hakkında çıkarılan Yönetmelikler (TC İçişleri Bakanlığı

Göç İdaresi Genel Müdürlüğü 2016, 37)

Farklı düzeylerdeki devlet ve devlet-dışı oyuncuları içeren bölünmüş politika oluşturma süreci olarak nitelendirilen yönetişim (Tangör 2008, 30), sayıları olağandışı biçimde artış gösteren Türkiye’deki Suriyelilerin güvenliklerinin sağlanması için uygulanacak politika oluşturma biçimi olmuştur. YUKK ve Geçici Koruma Yönetmeliği’nin hazırlanması esnasında Türkiye’deki politika oluşturma sürecine dahil olan AB ve BM, ilk olarak 2014 yılında girişilen ve 2017 yılında da devamı getirilen “Ulusal İltica Karar Prosedürlerinin Desteklenmesi Projesi” ile uygulayıcı ortağı BMMYK, projenin fon kaynağı ise AB’nin üyelik müzakereleri yürüttüğü

138

devletler için ayırdığı “Katılım Öncesi Destek Enstrümanı”79

olmuştur. GİGM’nin verdiği bilgiler ışığında söz konusu proje ile80

;

Tam donanımlı ve iltica alanındaki gelişmelere adapte olabilecek kurumsal bir iltica sisteminin oluşturulması amaçlamaktadır. GİGM'in uzmanlaşmış personele sahip olmasını ve kalite tutarlılığını sürdürmek için temel iltica usullerine kılavuzluk edecek el kitapları ve standart işleyiş prosedürleri geliştirebilmesini sağlamak amacıyla ulusal statü belirleme mekanizmasının uluslararası standartlar ve uluslararası mülteci ve insan hakları hukuku ilkeleri doğrultusunda güçlendirilmesi, iltica usullerinde yargı kapasitesinin artırılması yoluyla mülteci statüsü belirleme usullerinin ve düzenli gözden geçirmeyi sağlayacak bir kalite gözden geçirme mekanizmasının tesis edilmesini temin etmek hedeflenmektedir.

GİGM’nin teknik kapasitesinin uluslararası standartlara, uluslararası mülteci ve insan hakları hukuku ilkeleri doğrultusunda yükseltmesi neticesinde savaştan kaçarak Türkiye’ye gelen Suriyelilerin korkudan arınmaları da hedeflenmektedir. Suriyelileri koruma krizinin uluslararası boyuta ulaşması ile Türkiye’nin koruma yükü kapasitesinin üzerinde Suriyelinin ülkede bulunması, ulusal kurumların uluslararası işbirliğine ihtiyaç duymasına yol açmıştır. AFAD’ın Suriyelilere ilişkin raporunda, Suriyelilerin güvenliklerini sağlamak için gereken yardımın şeması aşağıdaki gibi gösterilmiştir:

79 _{Orijinal adı Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA). Türkiye’ye AB katılım öncesi sağlanan}

desteklerin içeriği için bkz. “IPA Regional Development Programmes in Turkey”, http://ec.europa.eu/regional_policy/en/funding/ipa/turkey/ , (Erişim: 13.05.2018).

80 _{Göç İdaresi Genel Müdürlüğünün Devam Eden Projeleri, http://www.goc.gov.tr/icerik6/goc-idaresi-}

139

Grafik 6.2. AFAD Suriyeliler İçin Yardım Şeması (2014, 115)

Suriyelilerin korkudan arınmaları için talep ettikleri ihtiyaçların tespiti, aktörleri yönetişim yoluyla bir araya getirmektedir. Bu konuda izlenen ilk yol, iltica sistemini belirleyen yasal mevzuatta ihtiyaç sahiplerinin tespitini yapmaktan geçmiştir. Önceki düzenlemelerden farklı olarak, YUKK ve Geçici Koruma Yönetmeliği’nde “özel ihtiyaç sahipleri” (mad. 3/l) tanımlanmıştır. Buna göre özel ihtiyaç sahipleri arasında, refakatsiz çocuk, engelli, yaşlı, hamile, beraberinde çocuğu olan yalnız anne ya da baba veya işkence, cinsel saldırı ya da diğer ciddi psikolojik, bedensel ya da cinsel şiddete maruz kalmış kişiler yer almaktadır. BMMYK tarafından belirlenen bu özel ihtiyaç sahibi tanımlamaları81_{, savaş ortamından kaçsalar dahi fiziksel yoksunluk veya}

savaş travmalarına bağlı olarak korkudan arınma özgürlüklerini elde edememiş kişiler için öncelikli tedbirler alınması gerektiğini ifade etmektedir. YUKK ile özel ihtiyaç sahiplerine yazılı hak ve işlemlerde öncelik tanınacağı (mad. 67/1) güvencesi verilmiştir.

81 _{1998 tarihli BMMYK kararında “özel ihtiyaç sahibi” kişilerin kimler olduğu ve yeniden}

yerleştirilmelerine dair usuller hakkında bkz. “Note on resettlement of refugees with special needs, EC/48/SC/CRP.28”, http://www.unhcr.org/excom/standcom/3ae68d0b1c/note-resettlement-refugees- special-needs.html# , (Erişim: 13.05.2018).

140

Geçici Koruma Yönetmeliği ile tanımlanan özel ihtiyaç sahipleri hakkında başta sağlık hizmetleri, psikososyal destek, rehabilitasyon olmak üzere her tür yardım ve imkanların öncelikli ve bedelsiz olarak sağlanacağı hükme (md 48/1) bağlanmıştır. Söz konusu özel ihtiyaç sahiplerinin tespiti konusunda GİGM asıl yetkili olsa da, kayıt dışı Suriyelilerin 2014 itibarıyla oldukça fazla olması nedeniyle, BM organları da aktif biçimde tespit yapmakta ve kapasite geliştirmeye katkıda bulunmaktadır. AB ise özellikle, Mart 2016’dan itibaren imzalanan GKA uyarınca Türkiye’deki Suriyeliler için harcamayı taahhüt ettiği 3 milyar Avro tutarda projeleri sözleşmeye bağlayarak alanında yetkili paydaşlar aracılığıyla ihtiyaç sahibi Suriyelilerin güvenliklerini sağlamaya katkı sunmaktadır.

Harita 6.1. AB’nin Türkiye Genelinde Yürüttüğü Proje Sayısının Bölgelere Göre Dağılımı82

Geçici Koruma Yönetmeliği’nde yer alan özel ihtiyaç sahipleri arasında, cinsel veya toplumsal cinsiyete dayalı şiddete (SGBV) maruz kalan bireyler yer almaktadır. BMMYK tarafından (2014, 4) SGBV mağduru bireylere psikososyal destek, sağlık,

82 _{Sözleşmeye bağlanan ve harcanmasına karar verilen 3 milyar Avro’luk proje listesinin tamamı için}

bkz. “EU Facility for Refugees in Turkey: projects commited/decided, contracted, disbursed-Status on 04/04/2018”, https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/near/files/facility_table.pdf , (Erişim:14.05.2018)

141

koruma ve yasal destek gibi kültürel açıdan uygun gelecek hizmetlere erişimlerinin ücretsiz sağlanması gerektiğini belirtilmiştir. BMMYK tarafından SGBV mağduru bireylere sağlanması gereken hizmetler ile Türkiye’nin Geçici Koruma Yönetmeliği ile özel ihtiyaç sahiplerinin yararlanması gereken hizmetler arasında bir eşgüdüm söz konusudur. AB fon sağlayıcı ve BM Nüfus Fonu’nun uygulayıcısı olduğu 14 milyon Avro’luk proje ile SGBV mağduru ve cinsel üreme sağlığı konusunda destek bekleyen Suriyelilerin hizmetlere erişimini hedeflemektedir. Projenin hedefine ulaştığının bir göstergesi olarak, 2015 yılı Eylül ayı itibarıyla psiko-sosyal destek alması beklenen SGBV mağdurlarının sayısı, yıl içerisinde hedeflenen 42 bin Suriyeliden 13,056’sına ulaşırken (3RP 2015, 12), 2017 yılında aynı hedef için amaçlanan 15,184 SGBV mağduru sayısı yerine 76,406 Suriyeliye psiko-sosyal destek verilmiştir (3RP 2018a).

Savaştan kaçan toplumsal gruplar arasında korumaya en çok ihtiyaç duyanlar, kadınlar ile birlikte çocuklar olmuştur. Suriyeliler arasında sık görülen, koruma unsuru gerektiren erken yaşta evlilikler SGBV konusu içerisindedir. Bununla birlikte, refakatsiz ve ayrı düşmüş çocuklar ile çocuk işçiliği konuları da, Suriyeli çocukların korkudan arınmalarının önündeki engeller arasındadır. Çocukların korunması hususunda, UNICEF’in 1989 Çocuk Hakları Sözleşmesi’nde de yer alan çocuk korumada temel ölçüt, çocuğun yüksek yararının temel düşünce (madde 3) olarak benimsenmesidir. Geçici Koruma Yönetmeliği’nin özel ihtiyaç sahiplerini belirleyen 48. Maddesinde de, çocuklarla ilgili tüm işlemlerde çocuğun yüksek yararının gözetileceği hükme bağlanmıştır. BMMYK’nın belirlediği Çocuğun Yüksek Yararının Belirlenmesine Dair Kılavuz İlkeleri (2008) çerçevesinde, karar alma sürecinde etkin rol üstlenmesi gereken sorumlu ulusal ve yerel çocuk refahı yetkilileri arasında işbirliği kurulması gerekir. BMMYK’nın ilgi alanına giren kesime aşina ve çocuklarla ilgili çalışmalar yürüten uluslararası ve/veya ulusal kurumlar ve STK’lar da karar alma

142

süreçlerine dâhil edilmelidir. İşbirliklerinin neticesinde çocuğun yüksek yararı gözetilerek, aile takibi ve birleşimi, çocuğun devlet koruması altına alınması ve eğitime yönlendirilmesi gibi sonuçlar elde edilmektedir.

Korumaya ihtiyaç duyan Türkiye’deki Suriyeli çocukların güvenliklerini sağlamak hususunda AB’nin fon sağlayıcı olarak kurduğu bir diğer işbirliği, UNICEF ve BMMYK ile ASPB ve GİGM’yi içermektedir. “Suriyeli Mülteci Krizinin Etkilerini Hafifletmek için Türkiye’deki Ulusal Kurumların Desteklenmesi Projesi” ile kadınların ve çocukların özel ihtiyaçlarına cevap vermeyi amaçlanmaktadır. Ev sahibi toplulukların ekonomik ve sosyal dayanıklılıklarını arttırmayı ve mültecilerin birlikte yaşadıkları topluluklara uyum sağlamalarını amaçlayan proje kapsamında, kadın sığınma evleri, kadın sağlığı merkezleri ve çocuk dostu alanların inşası hedeflenmektedir83. Çocuk korumanın güçlendirilmesi, ileri derecede korumasız bireylerin tespiti ve üreme sağlığı hizmetlerine erişimin artırılması84_{, projenin koruma}

bileşenini içermektedir. Şubat 2017’de başlayan projenin Suriyelilerin koruma ihtiyaçlarına çözüm getirmesi konusu daha öncesi ile karşılaştırıldığında, 2015 Eylül ayı itibarıyla, aynı yıl içerisinde korumaya ihtiyaç duyan 198,200 bin Suriyeli çocuktan 37,881 çocuğa erişilirken (3RP 2015, 12); 2017 yılı boyunca 205,899 Suriyeli çocuk ihtiyaçları tespit edilmiş ve hizmetlere yönlendirilmiştir (3RP 2018a).

83 _{Projeye BMMYK çerçevesinden bakmak için; http://www.un.org.tr/suriye-multeci-krizinin-}

etkilerini-hafifletmek-icin-turkiyedeki-ulusal-kurumlarin-desteklenmesi-projesi-basliyor/ , (Erişim: 14.05.2018).

84 _{Projeye AB Türkiye Delegasyonu çerçevesinden bakmak için;}

https://www.avrupa.info.tr/tr/pr/avrupa-birligi-turkiyedeki-suriye-krizinin-etkilerini-hafifletmek- amaciyla-ulusal-kurumlara , (Erişim: 14.05.2018).

143

Grafik 6.3. Özel ihtiyaç sahiplerinin güvenliklerinin sağlanması için Türkiye, AB ve BM’nin kurduğu

yönetişim ilişkileri

Yukarıdaki şekil, korkudan arınma özgürlüğünün gerçekleştirilmesine ihtiyaç duyan özel ihtiyaç sahipleri için Türkiye, AB ve BM’nin kurduğu yönetişim ilişkilerini incelemektedir. Taraflar arasında ikili ve üçlü biçimde kurulan işbirlikleri neticesinde, Suriyelilerin güvenliklerine engel teşkil eden düzensiz göçün önlenmesi ve Türkiye ile Suriye sınırına duvar örme girişimleri de yer almaktadır. Bu bölümün konusu ise, kayıt altına alma ve ihtiyaç tespitinin gerçekleştirilerek Suriyelilerin insan güvenliğinin unsurlarınca korunmalarını içermektedir. İhtiyaçların tespiti konusunda Türkiye, AB

144

ve BM’nin kurduğu diğer yönetişim ilişkileri, Suriyelilerin yoksunluktan arınma özgürlüklerini içermektedir.