Ekilebilir tarım alanlarının son sınıra ulaştığı ülkelerde üretim artışını sağlamak için arazi ıslahı, arazi toplulaştırması, kaliteli tohum kullanımı, gübreleme, sulama ve çiftçilerin bilinçlendirilmesi gibi birçok önlem alınarak verim artışı sağlanabilir. Bu önlemler arasında yer alan “sulama” Türkiye gibi su sorunu yaşayan ülkelerde daha fazla öneme sahiptir. Çünkü sulama, diğer üretim girdilerinin verimliliğini arttırdığından dolayı verim artırıcı faktörlerin başında gelmektedir.
Çalışma alanı olan Çumra ilçesinde yaygın olarak yetiştiriciliği yapılan ürünler Buğday, Arpa, Şekerpancarı, Dane Mısır, Silajlık Mısır, Ayçiçeği ve Havuç olarak belirlenmiştir. Bu ürünler çalışma alanı kapsamında sulama yapılarak yetiştirilmektedir. Bu ürünlere ait üretim maliyetlerinin hesaplanmasında sabit masrafları ve değişen masraflar dikkate alınmıştır. Nitekim üretim masrafları sabit ve değişen olarak ikiye ayrılmakta olup, sabit masraflar üretim hacmine göre değişmemektedir. Bu anlamda her bir ürüne ait üretim maliyetleri hesaplanmış olup üretim maliyetleri içerisinde sulama maliyetlerini payı yüzde oranlar yöntemi ile belirlenmiştir. Sulama ücreti ve yapılan diğer masraflar (enerji ve işgücü) değişen masraf karakterinde belirlenmiştir.
Bitkisel ürünlerin sabit masrafları tarla kirası, genel idare giderleri, alet makine sermaye faizi ve amortismanlarının toplamından oluşmaktadır. Tarla kirası üreticilerin beyanlarından oluşturulmuş olup, genel idare giderleri toplam değişen masrafların %3’ü olarak alınmıştır. Alet makine sermayesinin faizi ise Kıral ve ark. (1999)’nın yapmış oldukları tarım ürünlerde maliyet metodolojisi adlı çalışmaya göre hesaplanmıştır. Buna göre Alet makine Faizi= (Makina veya binanın değeri / 2 ) x faiz oranı olarak
Sayfa | 33
hesaplanmıştır. Alet makine amortismanı ise toplam sermayenin %10’unu olarak alınmıştır(GİB, 2017).
Verim arttırmak için kullanılan tarımsal amaçlı suyun ve bitkiye verilmesinin bir maliyeti bulunmaktadır. Bu maliyet ürün maliyeti içerisinde önemli bir paya sahiptir. Bu çalışmada;
• Ürün maliyetleri
• Sulama maliyetinin sabit ve değişen masraflarının ürün maliyeti içerisindeki oranı
• İşletmelerdeki mevcut sulama sistemlerinin ilgili ürün payına düşen oranı hesaplanmıştır.
Bu hesaplamalar ile araştırmanın amaçlarının bir kısmı gerçekleştirilmiştir; • Sulama maliyetlerinin üretim maliyetleri üzerindeki etkisini incelemek. • Üretim faaliyetlerine göre sulama sistemlerinin etkisini belirlemek. • Farklı ürün kategorilerinde sulama sistemlerini karşılaştırarak üreticilerin
sulama ile ilgili problemlerini saptamak.
3.2.4. İşletmelerin Yatırım Analizinde Uygulanan Yöntem
Sulama sistemlerinde maliyetler yatırım masrafları ve işletmecilik masrafları olarak 2’ye ayrılmıştır. Yatırım masrafları hesaplanırken satın alma bedelleri üreticilerden elde edilen veriler doğrultusunda derlenmiştir. Beklenmeyen giderler ise satın alma bedellerinin %15’i olarak alınmıştır. Ayrıca genel giderler satın alma bedellerinin %10’unu alınmıştır. Son olarak etüt-proje giderleri ve teknik yardım masrafları toplam yatırım maliyetinin %15’i alınmıştır (Talmaç, 2006).
İşletmecilik masrafları arasında yer alan değişen masraflar ilgili üretim faaliyetlerinin değişen masrafları dikkate alınmıştır. Amortisman masrafları ilgili sulama sistemlerinin %10’unu alınırken, faiz masrafları olarak ilgili sulama sistemlerinin satın alma bedellerinin %16’sı alınmıştır. Daimi işçilik masrafları ve bakım-onarım masrafları hesaplanırken işletmecilerin beyanları dikkate alınmıştır.
Tarım işletmelerindeki sulama sistemlerinin yatırım analizleri yapılırken dekara düşen yatırım ve işletmecilik masrafları dikkate alınmıştır. Bu anlamda işletmelerde fayda masraf analizleri, net bugünkü değer ve iç karlılık oranları hesaplanmıştır.
Sayfa | 34
Net bugünkü değer; önceden belirlenmiş bir indirgeme oranı üzerinden projenin ekonomik ömrü süresince her yıl için net nakit girişleri ve nakit çıktılarının bugüne indirgenen değerleri arasındaki farkın hesaplanması olarak tanımlanır (Albayrak, 2009).
𝑁𝐵𝐷 = ∑ 𝐺𝑡 (1 + 𝑖)𝑡 𝑡=𝑛 𝑡=𝑚+1 + 𝐻𝑡 (1 + 𝑖)𝑡− ∑ 𝐼𝑡 (1 + 𝑖)𝑡 𝑚 𝑡=0
NBD: Net bugünkü değer Gt: Projenin t yılındaki geliri It: Projenin t yılındaki yatırım tutarı m: Projenin tamamlama süresi n: Projenin yararlı ömrü i: İndirgeme oranı
Ht: Projenin yararlı ömrü sonundaki hurda değeri
Hesaplama sonucu pozitif, negatif ve sıfır çıkabilir. NBD>0 ise projenin kârlı olacağını, NBD<0 ise projenin zarar edeceğini ve NBD=0 ise projenin başabaş noktasında yani kâra başlama noktasında olacağını gösterir.
İç kârlılık oranı, projenin net bugünkü değerini sıfıra eşit kılan indirgeme oranıdır. Bu analiz yöntemine göre, bir projenin kabul edilebilmesi için iç kârlılık oranının yatırımcının kabul ettiği asgari indirgeme oranından büyük olması gerekmektedir. Alternatif projeler arasındaki bir seçimde ise, oranı en büyük olan projeye öncelik verilir. İç kârlılık oranı, net bugünkü değeri pozitif yapan indirgeme oranından büyük, negatif yapan indirgeme oranından ise küçüktür (ip<ir<in)(Kavak, 2012).
İ𝐾𝑂 = ∑ 𝑁𝑁𝐺𝑡 (1 + 𝑖)𝑡 𝑚+𝑛 𝑡=𝑚+1 = ∑ 𝐼𝑡 (1 + 𝑖𝑟)𝑡 𝑚 𝑡=0 İKO: İç kârlılık oranı
NNGt: t yılındaki net nakit girişi (artık değer hariç) It: t yılındaki yatırım tutarı
n: Tesisin ekonomik ömrü m: Projenin inşa süresi ir: İç kârlılık oranı
Sayfa | 35
Fayda/Masraf oranı, bir projenin ekonomik ömrü boyunca sağlayacağı yararların(nakit girişleri) bugünkü değerlerinin toplamının maliyetlerinin(nakit çıktıları) bugünkü değerleri toplamına oranıdır (Albayrak, 2009).
𝐹 𝑀 = (∑𝑡=𝑛𝑡=𝑚+1(1 + 𝑖)𝐺𝑡 𝑡+(1 + 𝑖)𝐻 𝑡) ∑ 𝐼𝑡 (1 + 𝑖)𝑡 𝑡=𝑚 𝑡=0 F/M: Fayda/Masraf oranı
Gt: Projenin t yılındaki yararı(nakit girdileri) H: Projenin hurda değeri
It: Projenin t yılındaki maliyeti(nakit çıktılarını) m: Projenin tamamlama süresi
n: Projenin ekonomik ömrü i: İndirgeme oranı
Hesaplama sonucu 1’e eşit, 1’den küçük ve 1’den büyük olabilir. F/M oranı=1 ise proje başabaş noktasında olup projenin geliri yatırımına eşittir. F/M<1 ise projenin geliri giderinin altında olup proje zarar edeceği için kabul edilemez. F/M>1 ise projenin geliri yatırımından büyük olup proje kabul edilir. Ayrıca F/M oranı 1’den büyük olduğu durumda kârlılık F/M oranında artar.
Bu analizler ile çalışmanın aşağıdaki amaçları gerçekleştirilmiştir;
• Araştırma alanında uygulanan sulama sistemlerini belirleyerek bu sistemlerin yatırım maliyetlerini hesaplamak,
• Farklı sulama sistemlerinin gelir, maliyet ve kârlılık üzerine olan etkilerini analiz etmek,
Ayrıca bu hesaplamalar ile proje bütçe ihtiyacının, karşılanabilir limitler içinde olup olmadığı belirlenecektir.