İncelenen İşletmelerde İşletme Masrafları

Tarım işletmelerinde işletme masrafları gayrisafi hasılayı elde edebilmek için yapılan tüm masrafları kapsamaktadır. İşletme masraflarını hesaplamada 2 yöntem kullanılmaktadır. İlk yöntem üretim masraflarından aktif sermayenin faizinin çıkartılmasıyla elde edilen işletme masraflarıdır. İkinci yöntem ise değişen ve sabit masrafların toplanmasıyla elde edilmektedir. Çalışma kapsamında ikinci yöntem tercih edilmiş olup işletmelerin sabit ve değişen masrafları hesaplanmıştır.

İşletme masraflarının sabit ve değişen olarak ayrılmasında en büyük pay zaman kavramına aittir. Nitekim tarım işletmelerinde üretim dönemleri çok kısa, kısa ve uzun dönemlere ayrılmaktadır. Üretimde çok kısa dönem kullanılan herhangi bir girdinin miktarında bir değişikliğe müdahale edilememektedir. Kısa dönemde ise bazı girdilerin miktarında değişikliğe gidilebilmektedir. Üretimde uzun dönem ise kullanılan tüm girdilerin miktarında bir değişik sağlanabilmektedir. Üretim dönemlerinde değiştirilmesi mümkün olan girdilerin masrafları değişen masraf, değiştirilmesi mümkün olmayanlar ise sabit masraflar olarak kabul edilmektedir.

6.7.3.1. Değişen Masraflar

Tarım işletmelerinde değişen masraflar 2’ye ayrılmaktadır. Çalışma kapsamında hayvancılık üretim değişen masrafları ve bitkisel üretim değişen masrafları hesaplanmıştır.

96% 2% 2%

GSÜD

İşletme dışı tarımsal gelir Konut kira bedeli

Sayfa | 166

Hayvancılık değişen masrafları tablo 6.28 ve tablo 6.29’a göre işletme başına 47.911,70 TL olarak belirlenmiş olup bu değerin oluşmasında en büyük pay %39,35 ile yem girdisine ait olmaktadır. Silajlık mısır ise %16,66 ile ve yonca %10,65 ile toplam hayvancılık değişen masraflar içinde yer almaktadır. İşletme ölçeğinin büyümesiyle birlikte hayvancılık değişen masraflarının büyüdüğü görülmektedir. Buna rağmen kullanılan girdilerin kullanım miktarında işletme ölçeğinin büyümesiyle düştüğü görülmektedir. Bunun sebebi ise girdilerin büyük ölçekli işletmelerde daha optimal kullanmalarından kaynaklanmaktadır.

Grafik 6.22.İncelenen İşletmelerde Hayvansal Üretim Değişen Masrafların Oransal Dağılımı

39,35

10,03 _{3,48 7,14} 10,65

16,66

Sayfa | 167 Tablo 6.28.İncelenen İşletmelerde Hayvansal Üretim Değişen Masraflar

Bölgeler İşletme Grupları Süt ve Besi Yemi Arpa Kırması Pancar Posası Saman Yonca

TL % TL % TL % TL % TL % Konya 0-100 8.810,06 45,46 1.363,80 7,04 774,32 4,00 1.246,21 6,43 1.916,25 9,89 101-200 12.943,46 40,21 2.925,33 9,09 1.121,67 3,49 2.221,94 6,90 3.611,39 11,22 201-+ 24.496,89 36,18 7.997,33 11,81 2.200,29 3,25 5.117,24 7,56 7.284,80 10,76 İşletmeler Ortalaması 18.065,41 39,35 5.235,50 10,03 1.609,24 3,48 3.520,14 7,14 5.147,17 10,65

Tablo 6.29.İncelenen İşletmelerde Hayvansal Üretim Değişen Masraflar (Devamı)

Bölgeler İşletme Grupları Silajlık Mısır Daimî İşçilik Veteriner ve İlaç Masrafı Suni Tohumlama Diğer Toplam

TL % TL % TL % TL % TL % TL % Konya 0-100 3.214,61 16,59 860,00 4,44 862,50 4,45 303,57 1,57 26,79 0,14 19.378,10 100,00 101-200 5.336,86 16,58 1.938,46 6,02 1.217,31 3,78 388,46 1,21 480,77 1,49 32.185,66 100,00 201-+ 11.319,55 16,72 6.013,11 8,88 2.340,98 3,46 668,85 0,99 272,95 0,40 67.712,00 100,00 İşletmeler Ortalaması 7.993,56 16,66 3.837,22 7,15 1.726,96 3,77 516,52 1,18 260,00 0,59 47.911,70 100,00

Sayfa | 168

Bitkisel üretim değişen masraflar ise tablo 6.30’da verilmiştir. İncelenen işletmelerde bitkisel üretim değişen masrafları işletme başına 81.435,94 TL olarak belirlenmiş olup bu değerin %11,33’ünü tohum, %27,00’ını gübre, %2,41’ini ilaç, %13,28’ini sulama, %8,01’ini işçilik, %14,51’ini yakıt, %21,26’sını hasat ve %2,20’sini taşıma masrafları oluşturmaktadır. Değişen masraflar içinde en büyük pay gübre girdisine aittir. Burada gübre girdisinin fiyatlarında meydana gelen artışlar etkili olmuştur. Ayrıca son zamanlarda yakıt fiyatlarında yaşanan artışlar da girdi masraflarının artmasında etkili olmuştur.

Bitkisel üretim değişen masraflar içinde sulama önemli bir paya sahiptir. Buradaki sulama masrafları sadece su ücretinden oluşmaktadır. Özellikle su ücretinin araştırma bölgesinde çok yüksek olduğu belirlenmiş ve su ücretleri konusunda üreticilerin ciddi problemlerle karşılaştıkları tespit edilmiştir.

İncelenen işletmelerde dekara düşen bitkisel üretim değişen masrafı 372,08 TL/da olarak belirlenmiştir. Ayrıca işletme ölçeğinin artmasına paralel olarak dekara düşen işletme masraflarının düştüğü görülmektedir. Küçük ölçekli işletmelerde bu değer 416,86 TL/da, orta büyük ölçekli işletmelerde 383,73 TL/da ve büyük ölçekli işletmelerde 365,24 TL/da olarak belirlenmiş olup bölgede yapılan diğer çalışmalarda da bu durum görülmektedir.(Bayramoğlu, 2013; Yener, 2013; Bayramoğlu ve ark., 2014; Bozdemir, 2017; Oğuz ve ark., 2017).

Tablo 6.30.İncelenen İşletmelerde Bitkisel Üretim Değişen Masraflar

İşletme Grupları (TL) 0-100 101-200 201-+ İşletmeler ortalaması TL % TL % TL % TL % Tohum 4.848,07 16,57 7.726,65 13,73 11.877,82 10,23 9.227,70 11,33 Gübre 7.560,80 25,84 14.608,13 25,95 31.759,93 27,35 21.990,17 27,00 İlaç 536,68 1,83 1.390,04 2,47 2.863,23 2,47 1.963,70 2,41 Sulama 3.179,29 10,87 7.274,23 12,92 15.823,11 13,63 10.811,83 13,28 İşçilik 2.261,84 7,73 4.592,99 8,16 9.303,05 8,01 6.523,78 8,01 Yakıt 4.656,93 15,92 8.202,81 14,57 16.639,38 14,33 11.814,51 14,51 Hasat 5.661,07 19,35 11.312,31 20,10 25.224,75 21,73 17.316,00 21,26 Taşıma 549,89 1,88 1.182,99 2,10 2.614,64 2,25 1.788,24 2,20 Toplam 29.254,58 100,00 56.290,16 100,00 116.105,91 100,00 81.435,94 100,00 Dekara 416,86 383,73 365,24 372,08

Sayfa | 169 Grafik 6.23.İncelenen İşletmelerde Bitkisel Değişen Masrafların Oransal Dağılımı

Tablo 6.31.İncelenen İşletmelerde Toplam Değişen Masraflar

İşletme grupları (TL)

0-100 101-200 201-+ İşletmeler ortalaması

TL % TL % TL % TL %

Hayvansal üretim değişen masrafları 19.378,10 39,85 32.185,66 36,38 67.712,00 36,84 47.911,70 37,04 Bitkisel üretim değişen masrafları 29.254,58 60,15 56.290,16 63,62 116.105,91 63,16 81.435,94 62,96 Toplam değişen masraflar 48.632,68 100,00 88.475,82 100,00 183.817,91 100,00 129.347,64 100,00

Dekara 692,98 603,14 578,25 590,98

Grafik 6.24.İncelenen İşletmelerde Dekara Toplam Değişen Masraflar

İncelenen işletmelerde toplam değişen masraflar tablo 6.31’de verilmiştir. Buna göre işletme başına 129.347,64 TL toplam değişen masraf düştüğü görülmekte ve bu

11,33 27,00 2,41 13,28 8,01 14,51 21,26 2,20

Sayfa | 170

değerin %37,04’ünü hayvansal üretim değişen masrafları ve %62,96’sını bitkisel üretim değişen masrafları oluşturmaktadır. Dekara düşen toplam değişen masrafların işletme ölçeğinin artmasına karşı düştüğü görülmekte olup bu beklenen bir durumdur. Çünkü işletme ölçeğinin artmasıyla girdiler daha optimal kullanılmaktadır.

6.7.3.2. Sabit Masraflar

Tarım işletmelerinde sabit masraflar üretim dönemlerinde miktarı değiştirilmesi mümkün olmayan masraf kalemlerini kapsamaktadır. Sabit masraflar üretim yapılsa da yapılmasa da işletmede yapılacak olan masraflardır. Bu anlamda üretime bağlı olmamakla birlikte işletme masrafları içerisinde önemli bir paya sahiptir. Sabit masraflar amortisman masrafları, bina tamir bakım masrafları ve aile işgücü ücret karşılığından oluşmaktadır. Amortisman masrafı ise üretimde kullanılan araçların yıpranma payları olarak ifade edilmektedir. Bu anlamda tarım işletmelerinde bina sermayesi, arazi ıslah sermayesi, alet makine sermayesi ve hayvan sermayesinin amortisman masrafları hesaplanmıştır.

Tablo 6.32’de görüldüğü gibi incelenen işletmelerde amortisman masrafları işletme başına 40.743,90 TL olarak belirlenmiştir. Bu değerin %11,14’ünü bina sermayesinin amortismanı, %3,78’ini arazi ıslah sermayesinin amortismanı, %77,52’sini alet makine sermayesinin amortismanı ve %7,55’ini ise hayvan sermayesinin amortismanı oluşturmaktadır. Amortisman masrafları içinde en büyük paya alet makine sermayesine ait olduğu görülmektedir. Nitekim tarım işletmelerinde alet makineler yoğun olarak kullanılmaları ve bu ekipmanların yatırım bedellerinin yüksek olması sonucunda senelik yıpranma payları da yüksek olmaktadır. Özellikle bu çalışma kapsamında sulama sistemleri incelediğinde yağmurlama sulama sisteminin yıllık amortisman değeri 7.578,26 TL ve toplam amortisman masrafları içindeki payı %18,60 olarak hesaplanmıştır. Damla sulama sistemlerinin yıllık amortisman değeri 2.934,35TL olarak belirlenirken toplam amortisman masrafları içindeki oranı %7,20 olarak tespit edilmiştir. Bölgede son zamanlarda verime doğrudan etki edip maliyetleri düşüren sistemler kullanılmaya başlanmıştır. Bu sistemlerden dairesel hareketli sulama sisteminin yıllık amortisman değeri 546,40 TL olarak belirlenirken payı ise %1,34 olarak tespit edilmiştir. Doğrusal hareketli sulama sisteminin amortisman değeri 638,37 TL olarak belirlenirken toplam amortisman masrafları içindeki payı %1,57 olarak belirlenmiştir. Toplamda sulama sistemlerinin amortisman masrafları içindeki oranı ise %28,71 olarak gerçekleşmiştir.

Sayfa | 171 Tablo 6.32.İncelenen İşletmelerde Amortisman Masrafları

İşletme (TL) 0-100 101-200 201-+ İşletmeler ortalaması TL % TL % TL % TL % Bina 2.807,50 12,79 4.782,69 13,47 5.230,98 10,14 4.539,57 11,14 Arazi ıslahı 687,50 3,13 1.346,15 3,79 2.016,39 3,91 1.541,30 3,78 Alet makine 16.802,86 76,55 27.284,62 76,86 40.203,51 77,90 31.585,16 77,52 Hayvan 1.651,25 7,52 2.086,54 5,88 4.155,25 8,05 3.077,87 7,55 Toplam 21.949,11 100,00 35.500,00 100,00 51.606,13 100,00 40.743,90 100,00

Grafik 6.25.İncelenen İşletmelerde Amortisman Masraflarının Oransal Dağılımı

İncelenen işletmelerde amortisman masraflarının yanı sıra bina tamir bakım masrafları ve aile işgücü ücret karşılığı hesaplanmıştır. Bina tamir bakım masrafları toplam bina sermayesinin %2’si olarak kabul edilmiştir. Yörede tarımda çalışma süresi 280 gün olarak belirlenmiş olup, bugün üzerinden yörede geçerli yevmiye fiyatları ile aile işgücü ücret karşılığı hesaplanmıştır. Buna göre sabit masraflar işletme başına 64.603,09 TL olarak belirlenmiş olup, bu değerin %63,07’sini amortisman masrafları, %7,03’ünü bina tamir bakım masrafları ve %29,91’ini ise aile işgücü ücret karşılığının oluşturduğu görülmektedir. Ayrıca dekara düşen sabit masraflar hesaplanmış olup, işletme başına dekara sabit masraflar 295,17 TL/da olarak belirlenmiştir. İşletme ölçeklerine göre bu durum farklılık göstermekle birlikte işletme ölçeğinin büyümesiyle dekara düşen sabit masraflar azalmaktadır. Nitekim tarım işletmelerinde işletmeler büyüdükçe uzmanlaşmakta ve yenilikçi yaklaşımlarla birlikte kullanılan girdilerin kullanımı konusunda farklı yaklaşımlar sergilemektedir. Tarım işletmelerinin büyümesiyle birlikte sermaye unsurlarının daha rasyonel dağıtıldığı bilinmektedir.

%11 %3 %78 %8 Bina Arazi ıslahı Alet makine Hayvan

Sayfa | 172 Tablo 6.33.İncelenen İşletmelerde Sabit Masraflar

İşletme Grupları (TL)

0-100 101-200 201-+ İşletmeler ortalaması

TL % TL % TL % TL %

Amortisman Masrafları 21.949,11 63,67 35.500,00 60,75 51.606,13 63,66 40.743,90 63,07 Bina Tamir Bakım Masrafları 2.807,50 8,14 4.782,69 8,18 5.230,98 6,45 4.539,57 7,03 Aile İşgücü Ücret Karşılığı 9.714,51 28,18 18.155,77 31,07 24.224,59 29,88 19.319,62 29,91 Toplam 34.471,12 100,00 58.438,46 100,00 81.061,70 100,00 64.603,09 100,00

Dekara 491,19 398,37 255,00 295,17

Grafik 6.26.İncelenen İşletmelerde Sabit Masrafların Oransal Dağılımı

Değişen masraflar ve sabit masraflar tarım işletmelerinde işletme masraflarını oluşturmaktadır. Tablo 6.34’e göre incelenen işletmelerde toplam işletme masrafı işletme başına 193.950,73 TL bulunmuştur. Bu değerin %66,69’unu değişen masraflar ve %33,31’ini sabit masraflar oluşturmaktadır. Bu durum işletme ölçekleri açısından farklılık arz etmesine karşı işletme ölçeği büyüdükçe sabit masrafların payının azaldığı görülmekte ve işlenebilir arazi miktarının artmasıyla birlikte değişen masrafların arttığı görülmüştür. Dekara düşen işletme masrafları ise işletme başına 886,15 TL/da olarak belirlenmiştir. Küçük ölçekli işletmelerde ise bu değer 1.184,18 TL/da, orta büyük ölçekli işletmelerde 1.001,51 TL/da ve büyük ölçekli işletmelerde ise 833,26 TL/da olarak belirlenmiştir. Bununla birlikte işletme masraflarının aktif sermayeye oranı hesaplanmış ve işletme başına %10,52 olarak belirlenmiştir.

Tablo 6.34.İncelenen İşletmelerde Toplam İşletme Masrafları

İşletme Grupları (TL) 0-100 101-200 201-+ İşletmeler ortalaması TL % TL % TL % TL % %63 %7 %30 Amortisman masrafları Bina tamir bakım masrafları Aile işgücü ücret karşılığı

Sayfa | 173 Değişen Masraflar 48.632,68 58,52 88.475,82 60,22 183.817,91 69,40 129.347,64 66,69 Sabit Masraflar 34.471,12 41,48 58.438,46 39,78 81.061,70 30,60 64.603,09 33,31 İşletme Masrafları 83.103,79 100,00 146.914,28 100,00 264.879,61 100,00 193.950,73 100,00 Dekara 1.184,18 1.001,51 833,26 886,15

Aktif Sermayeye Oranı (%) 11,11 10,85 10,36 10,52

Grafik 6.27.İncelenen İşletmelerde Toplam İşletme Masrafları