Su-i/Hüsn-i Hal Soruşturması

Osmanlı Devleti’nde bir kişinin suç işleme potansiyeli, mahallelinin onun hakkındaki kanaatine göre belirlenir ve hüsn-i hal sahibi olanların suç potansiyelinin düşük, su-i hal sahibi olanların ise suç potansiyelinin yüksek olduğu düşünülürdü. Bir kişinin, kadın veya erkek olsun, hüsn-i halinin en net ve kesin ifadesi, kendi halinde olmaktı. Bu ifade ile kastedilen, kişinin kanun dışı işlere meyletmediği, toplumun hoş karşılamadığı eylemlerden uzak durduğu, suç işleme ihtimalinin düşük olduğudur. Bununla birlikte erkeklerin cemaatle namaz kılmaları, kadınların ise ehl-i ‘ırz ve dindâr olmaları toplumun gözünde kişilerin güvenilir olmasını sağlardı. Erkekler açısından cemaatle namaz kılmak dinî ve ahlakî referanslar kadar kişinin ne kadar sosyalleştiği ile mahallelinin “yüzüne bakacak

yüzünün olması/olmaması” bağlamında karşılıklı güven açısından önemli sayılmaktadır.413

Herhangi bir olayda, suça görgü tanıklığı yapabilecek kişi yoksa, mahallelinin davalının kişiliği hakkında verdiği ifade kararın temelini oluşturuyordu. Her ne kadar son kararı kadı veriyorsa da mahallelinin sözlerinin dikkate alınmadığını söylemek yanlış olur. Mahalle halkının davalı kişi hakkında yaptıkları tanıklık bu açıdan bakıldığında oldukça

408 _{KŞS 40: 197/2.} 409 _{Beccaria, Suçlar, s. 71.} 410 _{Abacı, Bursa, s. 108-109.} 411 _{Apaydın, “Şahit”, s. 283.} 412 _{Beccaria, Suçlar, s. 72.} 413 _{Çetin, “ Mahalle”, s. 48-49.}

mühimdir.414 _{Mahallesinde iyi ya da kötü olarak tanınıyor olmak kişinin suçlu veya masum}

olduğunun kanıtlanmasında çok önemli bir işleve sahiptir.415 _{Örneğin, komşusunun, zina}

teklifinde bulunarak tehdit ettiği kadın, olayı mahkemeye taşıyınca, kişi hakkında su-i hal soruşturması yapılmış ve mahalleli adamın kötü halini haber vermiştir. Ortada kanıtlanabilecek bir suç olmamasına rağmen, kadının sessiz kalmamasından ve adamın da mahallelinin gözünde iyi bir izlenim bırakamamasından dolayı kişi tazir ile cezalandırılmıştır.416 _{Örnekten de anlaşıldığı gibi böyle bir ortamda sürekli mağduriyet}

yaşayan birinin toplumun gözünden kaçması zordur. Zamanla mağduriyetin artarak maduniyete dönüşmesi ile kişilerin toplum dışına itilmesi durumlarının ortaya çıkması için Osmanlı mahalle ya da köyleri uygun ortamı yaratmamaktadır.

Mahkemede kişiler onurunu korumak istiyorsa, toplumun kendisine bakışının iyi olmasını sağlamak zorundadır. Bu da doğal olarak toplumu ahlak dedektifi yapmaktadır. Dolayısıyla insanlar toplum içinde hal ve tavırlarına dikkat etmiş, kimse adı kötüye çıksın istememiştir. Bu nedenle bir kişi mahkemede suçlanırsa hakkında tutanaklara geçen ve saygınlığını zedeleyen durumdan kurtulmak için çalışmıştır.417

Çalıştığımız dönemde tezimize konu olan davalarda 33 kere su-i/hüsn-i hal soruşturması yapılmıştır. Bunlardan 13’ünde kişilerin hüsn-i halleri, 20’sinde ise su-i halleri mahalleliler tarafından ihbar edilmiştir. Kişilerin iyi halleri, kendi hâlinde ehl-i ‘ırz müstakim

kimesne olmak, hüsn-i hâl üzere eyü kimesne olmak, bu ana değin hilâf-ı şer’ evzâ’ı istimâ’ olunmamak, kendi hâlinde diyânet ve istikâmet üzere olmak, ecânib ve nâ-mahrem ile mu‘âmelesi olmamak, san’âtıyla iktisâb ve ta’yîş üzre olmak, yaramaz olmamak, sâlih ve mütedeyyin ve kendi hâlinde olmak, ifadeleri ile mahkemeye bildirilirken; kötü halleri ise nisvân ve sıbyâna elfâz-ı habîse ile itâle-i lisân ve sâ’ir envâ‘ şerr ve fesâd itmekden hâlî olmamak, yaramaz olmak, dâ’imâ ehl-i ‘ırza şütûm idüp itâle-i lisân itmekden hâlî olmamak, dâ’mâ cevr ve eziyet üzere olmak, dâ’imâ nâ-mahrem levendât ve sâ’ir ecânib ile ihtilât ve şurb-ı hamr ve fesâd itmekden hâliye olmamak, kendi hâlinde olmamak, ehl-i fesâd eşkıyâ ve fıska evlerin gezmeyi mu‘tâd edinmek, fesâd ve şekâvet üzere olmak, dâ’imâ şerr ve şekâvet üzere olmak, bî-nâmâz ve nâ-mahrem ecânib ‘avratlar ile muhtelit kimse olmak, dâimâ nice kimesnelerin kendüyü ve nice kimesnelerin evlâdını fesad içün ta’rızdan hâli olmamak, ehl-i fesâd olmak, menziline fevâhiş ve ehl-i fesâd getürmek, beyne’n-nâs yer içer uyur ta‘bîr

414 _{Çakır, “XVI. Yüzyıl Ayntab”, s. 40.} 415 _{Çetin, “ Mahalle”, s. 49.}

416 _{Sak, 37 Numaralı, s. 121.} 417 _{Pierce, Ahlak Oyunları, s. 237.}

olunan ehl-i fesâddan olmak, eyu adam olmamak gibi ifadelerle bildirilmiştir. Kısacası kendi

halinde, işiyle uğraşıp cemaate faydalı olan kişiler mahalle ahalisinin gözünde iyi izlenim bırakırken; kendi halinde olmayan, boş gezip insanlara rahat vermeyen, küfreden, eşkıyalar ve namahrem kişilerle ilişkide olan ve tüm bunları alışkanlık haline getiren insanlar mahalle ahalisinin haklarında iyi düşünmediği kişilerdir.

Su-i/hüsn-i hal soruşturmalarına ihtiyaç duyulan konular genelde, fi’l-i şenî’, zinâ, haneye tecavüz, küfür, mahalleden ihraç gibi konulardır. Bunlar dışında karısını dövmeyi alışkanlık haline getiren bir kişinin durumu, görevini kötüye kullandığı iftirası üzerine ehl-i örften bir kişinin durumu ve komşusu olan kadının evini gözetleyen bir kişinin durumu mahalle ahalisinden sorulmuştur.

Kişiler hakkında yapılan su-i/hüsn-i hal soruşturması açılan bir davada, kadıya karar verme konusunda yardımcı olan bir unsurdur. Kişinin halinin ahaliden sorulması için her zaman hakkında açılmış bir dava olmasına gerek yoktur. Bazı durumlarda kişiler haklarında kötü bir söylenti çıktığında ya da iftiraya uğradıkları zaman bu soruşturmayı talep etmişlerdir.418 _{Sicillerde halinin mahalleliden sorulmasını isteyerek toplum nezdindeki}

itibarını korumaya çalışan 5 kişi vardır. Bunlardan biri yukarıda bahsi geçen görevi kötüye kullandığı iftirası atılan ehl-i örf,419 _{biri hakkındaki şüpheleri gidermek isteyen kadı naibi,}420

biri evine giren hırsız yüzünden insanların kötü düşünmesini istemeyen kendi ve kızları ile ilglili soruşturma talep eden bir kadın,421 biri tecavüze uğramaktan kaçarak kurtulan ancak ispat edemediği için davadan men edilen bir kadın,422 _{diğeri ise suçlular ceza aldıkları halde}

hakkında hiçbir şüphe kalmasını istemeyen, tecavüze uğrayan bir kadının soruşturma talebidir.423

Osmanlı’da kişilerin, ahalinin gözündeki itibarını önemsemesi toplum içinde davranışlarına dikkat etmesine neden olmuştur. Ahalinin ise kişilerin yaşayışlarına dikkat etmesi, yaşanan mağduriyetlerin de görülmesini sağlamıştır. Böylece toplum nezdinde kötü hali görülmeyen ve iyi bilinen kişi, mahkemede kendine bir dayanak sağlamış olmaktadır.

418 _{Tok, “Kadı Sicilleri”, s. 161.} 419 _{Sak, 41 Numaralı, s. 306.} 420 _{Sak, 37 Numaralı, s. 395.} 421 _{Solak-Sak, 38 Numaralı, s. 205.} 422 _{Solak-Sak, 39 Numaralı, s. 5.} 423 _{Sak-Solak, 38 Numaralı, s. 293.}