Stresin Kaynakları

Appley ve Trumbull insana stres tepkisini yaşatan durumların kaynaklarını üç grupta açıklamaktadır. Bunlar:

1. Fiziksel çevreden kaynaklanan: Deprem, gürültü, hava kirliliği, sıcaklık, savaş, yangın.

2. İş konusundan kaynaklanan: Ağır iş, gece işi, zaman baskısı altında çalışma. 3. Psiko-sosyal özelliklerden kaynaklanan:

a) Günlük stresler; günlük hayatın basit gerilimleridir. Ödevi zamanında yetiştirememe ...

b) Gelişimsel stresler; gelişim basamaklarının sağlıklı ve başarılı bir şekilde yaşanamaması,

c) Yaşam krizleri şeklinde stresler; bunlar yaşama biçim verecek nitelikteki olaylardır. Doğum, kaza, evlenme, ölüm (Appley, Trumbull; 1967).

Rowshan stresi ortaya çıkaran faktörleri (stresörleri) önceden tahmin edilenler ve tahmin edilemeyenler diye ikiye ayırmıştır:

1. Önceden Tahmin Edilebilen Stres Faktörleri A. İş Hayatımızda Olabilecek Stres Faktörleri

Düşük ücret, çalışanın ve ailesinin ihtiyaçlarını gerektiği gibi karşılayamamasına sebep olur. Vardiya çalışması, çalışanın normal biyolojik, psikolojik ve sosyal yaşamını bozar. Modern çalışma organizasyonları, üst kademedekilerin alt kademedekileri yönlendirip kontrol ettikleri otoriter hiyerarşi sık sık çatışma ve gerginliğe neden olur. Rol çatışması, rollerde belirsizlik, fazla sorumluluk, aşırı yarışma, yetersizlik duyguları da iş hayatında oluşabilecek stres faktörleridir (Baltaş, 1993).

Her günün bir önceki gün gibi olması, durgunluk, gelişme ve başarı kaybı stresli olmaya götüren etkenlerdir (Rowshan, 2000). Sürekli olarak teşvik ya da ödüller için başkalarına marifetlerini gösterme çabası da kişiyi stresli yapmaya başlayabilir ve

etkisiz çalışma, diğerlerinde şüphe ve güvensizliğe yol açar (Napoli, Kilbride, Tebbs, 1992).

Çözülmemiş çatışmalar, çalışılan kişilere karşı büyük öfke ve kızgınlıklara ve strese yol açabilir. Bazı görevlerde başarısızlık, kendine güven kaybına yol açabilir ve güven eksikliğinin olduğu durumlarda başkalarının eleştirilerine karşı aşırı hassas ve savunmacı bir tutum sergiletir. Bu da oldukça stresli bir durumdur (Napoli, 1992). Bireyin yetenek, kuvvet, zaman ya da tahammül gücünün yaptığı işle bağdaşmaması önemli bir stres kaynağıdır. İşin amaçlarının net olmaması, roller ve iş bölümünün belirsizliği, alınan kararlara katılma derecesi kişinin işyeri ile ilgili stres kaynaklarından bazılarını oluşturur (Sabuncuoğlu, 1984).

B. Gerçekleşmesi Mümkün Olmayan Hedef ve Beklentilerin Oluşturduğu Stres Faktörleri

Gerçekçi olmayan hedefler belirleme, stres faktörlerindendir. Çünkü bu beklentilere ulaşmak için kişi gücünün, yeteneklerinin ötesinde bir çabaya girişecek ve bunun sonucunda beklentilerini karşılayamadığında hayal kırıklığı, güven eksikliği, benlik saygısında düşüş gibi olumsuz duygular yaşayacaktır. Tüm bunlar da birer stres faktörüdür.

Yurtdışındaki bir araştırmanın istatistik sonuçlarına göre üniversite 1. sınıf öğrencilerinde yaş grupları arasında en yüksek intihar oranı bulunmuştur. İntihar vakalarının yüksekliğinde en büyük nedenlerden biri olarak anne-babaların gerçekçi olmayan beklentilerinin olduğu belirtilmektedir. Bu nedenle gerçekleşmesi mümkün olmayan hayaller yerine gerçekleşebilir hedefler seçilmesi ve bunların gerçekleştiğinin görülerek yeni hedefler oluşturulması stresi en aza indirme ve uzun devrede daha çok başarı elde etme için önemlidir (Rowshan, 2000).

2. Beklenmeyen Stres Faktörleri

Hayatta karşılaşılan büyük değişiklikler büyük stres faktörlerindendir ve bunlarla baş etmek daha zordur. Bu faktörler için sadece olumsuz değişiklikler değil olumlu değişiklikler de stres faktörleridir. Beklenmeyen stres faktörleri, çok sarsıntı yaratan

olaylardır ve beklenmedik bir anda ortaya çıkarlar. Bununla baş etmek için tüm iç ve dış kaynaklarımızı seferber ederiz.

A. Sevilen Kişinin Kaybı

Tahmin edilebilir stresörler tahmin edilemeyenlerden daha az etkili olma yönündedir. Evli çiftlerden birinin aniden ölümü, eşini haftalar ya da aylarca kaybetmeye hazırlanan kişilerden daha fazla anksiyete ve depresyon tepkileri göstermektedir. Holmes ve Rahe (1962)’ nin yaptıkları hayat olayları uyum listesinde eşin kaybı en büyük stresör olarak tespit edilmiştir (Bernstein, 1994). Türkiye’ de yapılan araştırmada çocuğun ölümü en büyük stresör olarak tespit edilmiştir (Cüceloğlu, 1991:323).

B. Yaralanma Olayları

Holmes ve Rahe’ nin çalışmasında ortaya çıkan ölçekte 6. sırada yer alan yaralanma olayının hemen ardından şiddeti ve süresi değişiklik gösteren posttravmatik stres bozukluğu görülmektedir.

C. Doğal Afetler ve Zulüm

Yine beklenmedik bir anda ortaya çıkan bu stres faktörleri insan için güçlü birer tehdit kaynağıdır.

Bir stresörün tahmin edilebilmesi tahmin edilememesine göre daha az etki yapmaktadır. Ancak tahmin edilebilir stresör de uzun bir zamanı aşkın süredir meydana geliyorsa tahmin edilemeyenden daha zarar verici olabilir.

Kontrol edebilme duygusu da stresörün etkisini azaltabilmektedir. Olmuş olaylar üzerinde hiç kontrolü olmadığını düşünen kişilerde özellikle fiziksel ve psikolojik problemler geliştirme eğilimi görülür. Bu kişiler depresyon ve diğer mental bozuklukları destekleyen yardımsızlık ve umutsuzluk duyguları yaşarlar. Yine araştırmalar göstermektedir ki hastalıkları hakkında yardımsızlık duyguları besleyen göğüs kanseri hastalarının daha yüksek kontrol duygusu olan hastalara göre ölüm oranları daha düşüktür (Jensen, 1987).

Stresi oluşturan faktörler psikolojik (gerilim çelişki, düş kırıklığı, korku), fizyolojik (aşırı yorgunluk, bedensel arızalar, bulaşıcı hastalıklar) ve sosyal (fakirlik, bilgisizlik) yapıya bağlı olabilir (Öner, 1977).

Arzulanan durumlar da stres oluşturabilir. Maaş artışı ya da statünün yükselmesi istendik bir şey olsa da yükseliş genellikle yeni baskılar getirir. Ama stresle ilgili olaylar ve durumlar genelde günlük sıkıntı ve hayal kırıklıkları, olumsuz yaşam değişiklikleri ve gerginliklerdir. Yaşam değişikliği ve zorlanma özellikle değişiklikler olumsuzsa ve kişi için bir uyum yapmayı zorluyorsa stres oluşturabilmektedir (Bernstein, 1994).