Stres organizman n bedensel ve ruhsal s rlar n tehdit edilmesi ve zorlanmas ile ortaya ç kan bir durumdur. Tehdit ve zorlanmalar kar nda canl kendini korumaya yönelik Bernard Canon taraf ndan ortaya at lan ve halen geçerlili ini koruyan “sava veya kaç” tepkisi gösterir (Yavuz; 2005: 39). Buna göre, ki i mücadele edemeyece ine inand tehlikeli durumdan kaçar veya ba a
kabilece ine inand tehlikeyle mücadele eder (Sabuncuo lu ve Tüz, 1998:187).
Organizman n tehdit kar nda oldu u stres durumunda insanlarda hem bedensel, hem de psikolojik düzeyde bir dizi olay meydana gelir. Bedensel düzeydeki de ikliklerin bütün insanlarda ayn basamaklardan geçmesine kar k,
psikolojik düzeyde olaylar, ki ilik ve çevre gibi bireysel artlara ba birçok de iklik gösterir.Bu tepkiler her iki düzeyde tek tek verilebilece i gibi bedensel ve psikolojik yap lar n ikisinde birden de ortaya ç kabilir (Balta ve Balta , 1999: 23).
Bedensel düzeydeki stres tepkisi, stres vericilerin türüne ba olmaks n ortaya ç kan sabit bir tepkidir. Bu tepki s ras nda ortaya ç kan bedensel faaliyetler
unlard r (Bkz. Tutar, 2004: 197; Balta ve Balta , 1999: 24-25): a. Solunum say art rarak bedene daha çok oksijen sa lan r,
b. Kan bas nc yükselir, kalp ritmi h zlanarak kan dola süratlendirilir, her bölgeye daha çok kan gider.
c. Kaslar daha gergin hale gelerek kuvvet gerektiren i lere haz rl k sa lan r. Sindirim faaliyeti yava lar, bu bölgedeki kan öncelikle beyine gider, ba rsak ve mesane kaslar gev er. Vücut sindirimi ikinci plana atm r.
d. Gözbebekleri büyür, daha fazla alg layarak uyan k olma sa lan r. Karaci er ve kaslarda depolanm ya ve eker kana kar r, vücuda gereken enerji daha kolay sa lan r.
e. Kanda alyuvar say artar, böylece beyine ve dokulara ta nan oksijen miktar artar, kan p ht la ma i lemi yava lamaya ba lar. Çünkü heparin salg lamas artm r.
f. Be duyu uyan k hale gelir, d alg artar, herhangi bir d tehlikeden haberdar olmak için bu mutlaka gereklidir.
p bilimlerinde bir olay n stres verici niteli inden söz edebilmek için, hayat n devam sa lamaya yönelik bu klasik stres tepki zincirinin olu mas gerekmektedir.
Stres insan vücudunda yap sal ve kimyasal baz de ikliklere neden olur. Tüm bu de imler organizman n dengesini bozar ve yukar da sayd z tepkilerin ortaya ç kmas na neden olur. Bozulan dengenin yeniden kurulmas için yeni duruma uyum sa lanmas gerekir. Bu uyum sa lama sürecinde ortaya ç kan tepkilerin toplam Genel Uyum Sendromu (General Adaptation Syndrome, GAS) olarak adland lm r. Hans Selye’ nin ströserlere kar organizman n gösterdi i bu
tepkileri Genel Uyum Sendromu olarak adland rmas n nedeni unlard r (Rollinson; 2002: 280; Selye, 1976: 38):
Geneldir, çünkü organizma olumlu veya olumsuz etki yaratan tüm ströserlere kar tepki gösterir.
Uyum söz konusudur, çünkü vücut ströserle mücadele ederken ve uyum sa lamaya çal rken benzer fizyolojik tepkiler gösterir.
Sendromdur, çünkü genel uyum sendromu birbirini ard s ra izleyen üç amadan olu ur.
GAS stresin ortaya ç na fizyolojik bir aç klama getirir. Birey bir tehdit ile kar la nda Genel Uyum Sendromu’ na göre üç a amal bir tepki verme sürecine girer. Bu üç a ama a da aç klanm r (Selye, 1976: 1; Balta ve Balta , 1996: 26- 27; Tutar 2004: 194; Rollinson; 2002: 280):
ekil 2.1. Genel Uyum Sendromunun Üç Dönemi
Kaynak: (Yurdako , http://www.ctf.edu.tr/stek/pdfs/47/4711.pdf, 30.03.201)
a. Alarm: Tehdit hisseden birey ilk olarak onu alg lama ve tan maya çal r.
er tehdit bask devam ederse bireyin vücudunda yukar da s ralad z otonom, fiziksel tepkiler olu ur. Amaç mücadele ederek veya kaç narak organizman n iç dengesini yeniden kurmakt r. E er birey stresin üstesinden
gelirse ya da stres faktörü ortadan kalkarsa bireyde bir rahatlama ve uyku hali ya an r.
b. Direnme: Stres faktörü ortadan kalkmam sa birey alarm a amas ndan direnme a amas na geçer. Bu a amada birey tehdidin üstesinden gelmek için büyük çaba harcar. Alarm a amas nda ortaya konan fiziksel tepkiler daha da artar. Birey bu durumdan kaçmak veya ona uyum sa lamak zorunda oldu undan ba ka stres vericilere direnci dü er.
c. Tükenme: Direnme ba ar zl kla sonuçlanm r. Bireyde fiziksel ve ruhsal
tükenmi lik gözlenir. Bazen bu dönemde yeniden alarm dönemi reaksiyonlar ortaya ç kar. Uyku ve dinlenme vücudu onarabilir ama devam eden ba a
lamayan stresörler kar nda denge bozulur, uyum enerjisi biter. Bireyde sürekli sa k sorunlar ortaya ç kar. Tükenme döneminin belirtileri; kronik ba a lar ve yorgunluk duygusu, uyuyamama veya uyanma zorlu u, a yeme, kas a lar , gö üs a lar , kabus, haz ms zl k, a alkol tüketimi, bitkinlik, ba dönmesi ya da bulant , geçimsizlik, yaln z kalma iste i, sürekli öfkelilik, üphecilik, cesaretsizlik, yüksek kan bas nc , olaylar kar nda a duyarl k ve kalp çarp nt gibi belirtilerdir.
Stres etmenin GAS’ harekete geçiren etkisi non-spesifik (ortak) bir etkidir. Bunun d nda her stres etmeninin bir de spesifik (kendine özgü) etkisi vard r. GAS olu umunda bu spesifik etki de i in içine girer. Her stres etmeninin non-spesifik etkileri oldu u halde, her bireyde ayn tepkimeye neden olmamas , hatta ayn stres etmeninin ayn bireyde de ik zamanlarda de ik tepkimelere neden olmas iç ve
ko ulland rma etkenleri ve psi ik faktörlerle aç klan r.
ç ( nternal) ko ullanma etkenleri: Genetik e ilim, ya , cinsiyet.
(Eksternal) ko ullanma etkenleri: Diyet, iklim, yorgunluk.
Psi ik faktörler: Motivasyon, geçmi deneyimler.
Benimsenen görü her stresörün biyolojik stres sendromu olu turdu u, bu sendromun yo unlu unun ve görüntüsünün bireysel farkl klar gösterdi idir (http://www.ctf.edu.tr/stek/pdfs/47/4711.pdf ; 30.03.2010).
Selye, y adaptasyon hastal olarak tan mlam r. Sonucunda bedensel tükenme ve ölüm meydana gelir. E er beden savunmas stresörlere kar iyi çal yorsa genel uyum iyi sa lan yor denilmektedir (Balta ve Balta , 1996: 27).
Rowshan ise stresle kar la an bireyin tepkisellik sürecini pratik olarak HERO (kahraman) prensibiyle ortaya koymaktad r. Buna göre, HERO kelimesinin her bir harfi stres süreciyle ilgili olan ngilizce bir kelimeye kar k gelmektedir. HERO’ nun aç a da yer almaktad r (Rowshan, 2003: 21):
H (happening), stres olu ur,
E (evaluation), birey stresi de erlendirir,
R (response), birey strese kar tepki verir (sava r ya da kaçar), O (outcome), birey bir sonuçla kar la r.
Gördü ümüz gibi Rowshan stresi dört a amal bir süreç olarak ele alm r. Stresin ortaya ç kmas , herhangi bir anda kar la lan bir olay ya da durumdur. Stresin de erlendirilmesi, strese kar bireyin tutumunu, inançlar ve beklentilerini kapsar. Bu a amada stres hakk nda bir de erlendirme yap r. Stres kar nda sava ya da kaç tepkilerinden hangisinin gösterilece i stresi de erlendirme ekline ba r. Sonuç kavram ise, strese kar gösterilen tepkinin sonucunda ortaya ç kan durumdur. Örne in, birisine onur k bir kelimeyle hitap edildi inde, bireyde stres olu ur, birey dü ünür (acaba neden böyle dedi?, hak ediyor muyum? gibi sorular sorarak), birey tepki verir (ba a r, sözle cevap verir gibi) ve sonuç (o ki iyi itici görme gibi) ortaya ç kar (Bkz. Özmutaf, 2006: 75; Rowshan, 2003: 21).