2.4. İş Devri İle İlgili Hüküm
3.2.4. Sosyal Sınıflar
Osmanlı toplumunda insanlar devletle olan ilişkisine göre farklı tabakalara ayrılmıştır. Sosyal tabaka, nesnel ölçütlere göre benzer özellikleri gösteren kişilerin tümü diye tanımlanır. Bu ölçütler, kuvvet ve otorite, servet, dini ahlaki inanç ve davranışların verdiği moral nitelikler, eğitim yoluyla veya uğraş ile geliştirilen kimi yetenekler, dil, giyim-kuşam ve yaşayış biçimi vb. olarak sıralanabilir. Birbirine yakın nitelikleri taşıyan insanlardan oluşan sosyal gruplar da, sahip oldukları değerlerin, parçası bulundukları toplumdaki geçerliliğine göre yukarıdan aşağıya doğru sıralanırlar. Bu açıdan Osmanlı toplumuna baktığımızda şu tablo ile karşılaşırız: Osmanlılarda toplumun bütün kesimleri ve bütün zenginlik kaynakları, hükümdarın kuvvetini korumak ve devam ettirmekle yükümlü sayılmış, toplumda başlıca iki sınıf oluşmuştur. Birincisi askerî diye tanımlanırken, ikincisi bu sınıfın dışında kalan reayadır. Askerî sınıftakiler vergiden muaftır. Üretime dâhil değillerdir. Askerî sınıfın dışında kalan reaya ise üretkendir ve vergi yükümlüsüdür.307
Bu iki grubu yönetenler ve yönetilenler olarak da ayırmak mümkündür. Osmanlı Devleti’ndeki bu ana ayrımın dışında toplumu, bulundukları yere ve dini inançlarına göre ayırmak da mümkündür. Reaya, Müslim-Gayrimüslim olarak ayrılabileceği gibi, yaşadığı mekâna göre köylü-şehirli olarak da sınıflandırılabilir.
304N.Ş.S. 46 / 73, 5 Ş 1328. N.Ş.S. 97 / 45, 10 B 1329. N.Ş.S. 18 / 23, 24 RA 1328. N.Ş.S. 177 / 77, 9 ZA 1330. N.Ş.S. 20 / 26, 2 R 1328. N.Ş.S. 21 / 28, 3 R 1328. N.Ş.S. 280 / 259, 6 R 1333. N.Ş.S. 22 / 29, 4 R 1328. N.Ş.S. 77 / 4, 25 RA 1329. N.Ş.S. 79 / 7, 3 R 1329. N.Ş.S. 82 / 14, 14 CA 1329. 305N.Ş.S.293 / 285, 25 Mayıs 1331.N.Ş.S.3 / 4, 22M 1328.N.Ş.S.150 / 22, 26CA 1330.N.Ş.S. 49 / 79, 29 Ş 1328.N.Ş.S.78 / 7,30R 1329.N.Ş.S.81 / 11, 5 CA 1329.N.Ş.S.18 / 23, 24RA 1328.N.Ş.S.52 / 86, 23N 1328.N.Ş.S.87 / 21, 2C 1329.N.Ş.S.137 / 118, 9RA 1330. 306N.Ş.S. 203 / 122, 1 R 1331.N.Ş.S. 59 / 95, 10 ZA 1328. N.Ş.S. 249 / 200, 10 M 1332. N.Ş.S. 252 / 206, 16 S 1332.
307 Özer Ergenç, “XVIII. Yüzyılın Başlarında Edirne’nin Demografik Durumu Hakkında Bazı
Bilgiler”, IX. Türk Tarih Kongresi, C.III, Ankara, 1989, s. 1421. Gülser Oğuz, “Bir Osmanlı Kentinde Taşınır ve Taşınmaz Mal Varlığına Dayalı Servet Analizi” (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Danışman: Doç. Dr Hülya Taş, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi Anabilim Dalı, s. 46.
70 3.2.4.1.Şehirliler ve Sayısal Verileri
Osmanlı kentleri ve kasabaları kale, pazar yeri veya bedesten ve Cuma camii gibi temel öğeler etrafında, mahalle birimi esasına göre ve vakıf sistemi çerçevesinde örgütlenen ve çevrelerine idarî ve iktisadî anlamda merkezlik yapan yerleşimlerdir. Şehir, kendine has kaidelerle idare olunur.308Osmanlı Devleti’nde, şehirlerdeki insan toplulukları genellikle değişik gruplardan meydana gelmiştir. Bunlar, ehli örf mensupları, ehl–i ilm mensupları, büyük yönetici zümre ile halk arasında aracı durumundaki âyân ve eşraf309
denilen kesim ve bu grupların dışında kalan reayadır.310 8 Numaralı Nevşehir Şer’iye Sicili’nde mahkemeye başvuran şehirliler ile ilgili sayısal bilgiler tespit edilmeye çalışılmıştır. Toplam 524 hükmün, 297 tanesi (% 57) şehirlilerin geriye kalan 227 tanesi (% 43) köylülerin mahkemeye başvurusu ile vücuda gelmiştir.
297 şehirli hükmünün 219 tanesi (% 74) Müslümanlar ile 78 (% 26) tanesi ise Gayrimüslimler ile alakalıdır. Şer’i Mahkemeye, Hristiyan Baş, Hristiyan Orta, Hristiyan Aşağı, Rum Baş, Rum Orta, Rum Aşağı, Protestan, Ermeni, Ermeni Birinci, Ermeni İkinci ve Ermeni Katolik mahallelerinden hep Gayrimüslimler, bu mahalleler dışındaki mahallelerden ise hep Müslümanların başvuru yaptığı görülmektedir.
297 şehirli hükmünün 208 tanesi (% 70) erkeklerin, 72 (% 24) tanesi kadınların geriye kalan 17 tanesi (% 6) erkeklerin ve kadınların mahkemeye başvurması ile vücuda gelmiştir. Müslümanlar ile alakalı 219 hükmün, 154 tanesi (% 71) erkeklerin, 49 tanesi (% 22) kadınların, geriye kalan 11 tanesi (% 7) ise kadınların ve erkeklerin mahkemeye başvurması ile vücuda gelmiştir. Gayrimüslimler ile alakalı 78 hükmün, 54 tanesi (% 69) erkeklerin, 23 tanesi (% 29) kadınların, geriye kalan 1 tane (% 2) ise erkeğin ve kadının mahkemeye başvurması ile vücuda gelmiştir. Şehirli,
308İlhan Şahin “Şehir”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 38, TDV Yayınları, İstanbul 2010, s. 446.
309 Osmanlı Devleti’nde devletle halk arasında aracı konumunda bir zümre bulunmaktaydı. Şehrin
bilgili, zengin ve soylu kişileri olarak tanınırlar. Üyeleri din adamları, tarikat şeyhleri, zengin tüccarlar, esnafın yaşlılarından oluşur. Özer Ergenç, “Osmanlı Klasik Dönemindeki ‘Eşraf ve A’yan’ Üzerine Bazı Bilgiler”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 3, İstanbul 1982, s. 106–107.
310 Rifat Özdemir, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları,
71 Müslümanların ve Gayrimüslimlerin cinsiyetlerine göre Şer’iye Mahkemesine başvurmaları değerlendirildiğinde, Müslüman erkek ve kadın başvuruları arasında erkekler lehine % 46’lık bir fark vardır. Gayrimüslim erkek ve kadın başvuruları arasında ise erkekler lehine % 39’luk bir fark vardır. Bu oranlar, Şer’i Mahkemeye başvurma sıklığının erkekler lehine olduğunu göstermektedir.
Mahkemeye başvuran şehirlilerin 6 hükümde meslek bilgilerine ulaşılmıştır. 6 Şaban 1330 (21 Temmuz 1912) tarihli hükümde, Asakir-i Şahane Kolağalığı’ndan emekli Veli Ağa ibn İsmail bin Ali, Der Aliye’deki gayrimenkulünün kirasını tahsil etmek için erkek kardeşini vekil tayin etmiştir.311
14 Rebi’ül-ahir 1328 (25 Nisan 1910) tarihli hükümde, Belediye Katibi Osman Efendi ibn Seyyid Mehmed, aleyhinde vuku bulmuş ve bulacak davalara vekil tayin etmiştir.312
15 Cemaziyel evvel 1328 (25 Mayıs 1910) tarihli hükümde, Belediye Reisi, Göcek Halilzade Elhac Rıfat Efendi ibn Hacı Mehmed, Nevşehir Belediyesi’nin aleyhinde vuku bulmuş ve bulacak davalara vekil tayin etmiştir.313 5 Cemaziyel evvel 1330 (22 Nisan 1912)tarihli hükümde, Dördüncü Kolordu Onuncu Alay İkinci ve Dördüncü Bölük Yüzbaşı Vekili, İbrahim Efendi ibn Salih, Edirne'deki hanesinin satışını yapmak için vekil tayin etmiştir.314
4 Zilkade 1331(5 Ekim 1913) tarihli hükümde, Ermeni Katolik Kilisesi Rahibi, Ohannes Efendi veled Karabet, aleyhinde vuku bulmuş ve bulacak davalara vekil tayin etmiştir.31518 Zilhicce 1328 (21 Aralık 1910) tarihli hükümde, Niğde Sancağı Evkaf Müdürü, Nevşehir'de sakin Mehmed Nafiz Efendi ibn Mehmed Sabit Efendi, Nevşehir, Ürgüb ve Arapsun Kazaları’nda bulunan vakıflarla alakalı hususlar için vekil tayin etmiştir.316
3.2.4.2.Köylüler ve Sayısal Verileri
Köylüler, ekonomisi tarıma dayanan Osmanlı Devleti için ekonominin bel kemiğini oluşturuyordu. Tımar sisteminin işleyip üretenleri köylülerdi. Bu bakımdan Osmanlı köylüsünün devlet nazarında temel vasfı, toprakla doğrudan irtibatlandırılmış 311 BOA, N.Ş.S. 162 / 46, 6 Ş 1330. 312 BOA, N.Ş.S. 24 / 33, 14 R 1328. 313 BOA, N.Ş.S. 31 / 46, 15 CA 1328. 314 BOA, N.Ş.S. 147 / 15, 5 CA 1330. 315 BOA, N.Ş.S. 238 / 181, 4 ZA331. 316 BOA, N.Ş.S. 64 / 102, 18 Z 1328.
72 olmasıdır.317Köylülüğün temelinde bir çift öküz ile çekilen saban yoluyla miri araziyi işleyen ataerkil aile, yani koca, kadın, çocuklar ile evlenmiş oğullar ve torunlar bulunmaktadır. Aileye tahsis edilen bu arazi satılamaz, bölünemez ve kendi başına bırakılamazdı. Arazinin terk edilmesi durumunda aileye “çift bozma resmi” adı altında ceza verilebilirdi. Nüfusunun büyük bir bölümü köylü olan bir tarım toplumunda köylünün durumu incelenmeden bütünlük içeren sosyal inceleme yapmak mümkün değildir.
8 Numaralı Nevşehir Şer’iye Sicili’nde mahkemeye başvuran köylüler ile ilgili sayısal veriler tespit edilmeye çalışılmıştır. Toplam 524 hükmün, 227 tanesi (% 43) köylülerin başvurusu ile vücuda gelmiştir.227 köylü hükmünün 126 tanesi (% 56) Müslümanlar ile 101 tanesi (% 44) ise Gayrimüslimler ile alakalıdır.
Nevşehir’e bağlı Civar Zile318
, Melegübü319 Karyeleri ile Niğde Sancağı’nın Suvermez320 Karyesine ait bütün hükümler hep Gayrimüslimler ile alakalıdır. Nevşehir’e bağlı Eneği Karyesi ile alakalı toplam 33 hükmün 19 tanesi Gayrimüslimler, 14 tanesi Müslümanlar ile alakalıdır. Diğer karyelerde ise hep Müslümanlara ait hükümlere rastlanılmıştır.
227 köylü hükmünün 114 tanesi (% 50) erkeklerin, 75 tanesi (% 33) kadınların geriye kalan 38 tanesi (% 17) erkeklerin ve kadınların mahkemeye başvurması ile vücuda gelmiştir. Müslümanlar ile alakalı 114 hükmün, 78 tanesi (% 68) erkeklerin, 29 tanesi (% 24) kadınların, geriye kalan 7 tanesi (% 8) ise erkeklerin ve kadınların mahkemeye başvurması ile vücuda gelmiştir. Gayrimüslimler ile alakalı 101 hükmün, 46 tanesi (% 45) erkeklerin, 41 tanesi (% 41) kadınların, geriye kalan 14 tanesi (% 14) ise kadınların ve erkeklerin mahkemeye başvurması ile vücuda gelmiştir.Köylü, Müslümanların ve Gayrimüslimlerin cinsiyetlerine göre Şer’iye Mahkemesine başvurmaları değerlendirildiğinde, Müslüman erkek ve kadın başvuruları arasında erkekler lehine % 44’lük bir fark vardır. Gayrimüslim erkek ve
317
Feridun M. Emecen, “Osmanlı’da Yerleşik Hayat Şehirliler Köylüler”, Osmanlı Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul, 1999, s. 95.
318 Toplam 35 hüküm. 319 Toplam 46 hüküm. 320
73 kadın başvuruları arasında erkekler lehine % 4’lük bir fark vardır. Bu oranlar, Müslüman kadınların, Gayrimüslim kadınlara göre Şer’i Mahkemeye başvurma oranının çok düşük olduğunu göstermektedir. Diğer yandan Şer’iye Mahkemesine başvuranların hiçbir hükümde mesleki bilgilerine ulaşılamamıştır.