Sosyal Hizmetlerin Tarihsel Gelişimi

Türkiye’de sosyal politikanın ve sosyal hizmetlerin gelişimi farklı evrelerde farklı seyirler göstermiştir. Örneğin; cumhuriyetin başlarındaki liberal dönemde endüstrileşme özel kesime bırakılmıştır. 1961 Anayasası ile başlayan ve sosyal devlet anlayışının benimsendiği dönemlerde ise daha çok devletçi politikalar izlenmiştir.82 Sosyal hizmetler “meslek” olarak ele alındığında ortaya çıkış zamanının 1800’lerin sonlarına doğru olduğunu görülmektedir. Meslekleşmenin en belirgin başlangıç noktası o zamana kadar dinsel ve geleneksel anlayış ve yöntemler üzerinde gerçekleştirilen hizmetlerde eğitilmiş elemanlara duyulan gereksinim olmuştur. Bu gereksinimi karşılayabilmek için atılan ilk adım, 1873 yılında Londra’da hayır derneklerinde çalışanlar için düzenlenen konferanslardır. Bunu 1898’de New York’ta açılan yaz okulu izlemiş ve 1899’da Amsterdam’da ilk sosyal hizmetler okulu açılmıştır. Böylece söz konusu ülkelerde mesleki eğitim, sosyal hizmetlerde görev alacaklar için bir önkoşul olarak kabul edilmiş, daha sonra eğitim kurumlarının ülkeden ülkeye, kıtadan kıtaya yaygınlık göstermesiyle sosyal hizmet mesleği evrensel bir nitelik kazanmıştır.

Ülkemizde sosyal hizmet, yüzyıllar boyunca sosyal adalet ilkeleri ve İslam düşüncesinden esinlenerek gelişmiş ve sayısız örnekler sergilenmiştir. Türk hukukunda sosyal hizmet kavramı ilk kez 1808 tarihli “Sened-i İttifak”ta yer almıştır. Bir bakıma padişah ile ayanın ve hükümetin yetkilerini ayarlayan belgenin 7. maddesinde “Yoksullar ve müslüman olmayan halkın gözetilmeleri ve korunmaları asıldır” hükmü yer almaktadır. Bu bir bakıma devlet ve ayanın dayanışma ve yardımlaşmaya yaklaşımlarının ilk örneğini oluşturmuştur. Sened-i İttifak’ın yayınlanma tarihi ile yukarıda sosyal hizmet mesleğinin profesyonel anlamda örgütlenmeye başlamasının arasındaki yaklaşık 50-60 yıllık fark, asırlara dayalı anlayış ve duruş biçimimizin formal bir boyut kazanması arasındaki olumlu farkın ortaya konması bakımından da ilginç bir veri olarak kabul edilebilir.

81_{http://www.canaktan.org/politika/refah-devleti/araclar.htm / 18.11.2006.}

1893 yılında dilenciliğin önlenmesi için bir nizamname çıkarılmış ve 2 Şubat 1896 yılında hizmete giren Düşkünler Yurdu daha sonraları “Darülaceze” adıyla sakat, yoksul kadınları ve erkekleri, kimsesiz çocukları korumuş ve bugüne kadar çalışmalarını sürdürmüştür.

Korunmaya muhtaç çocuklarla ilgili ilk adım Mithat Paşa’nın 1822-1884 yıllarında Tuna Valisi iken bu bölgede açtığı Islahhanelerle atılmıştır. Daha sonra korunmaya muhtaç çocuklarla ilgili olarak devlet tarafından Darüleytam’lar kurulmuştur. 1914 savaşı ile birlikte kurulan darüleytamlarla bu dönemin birbirini izleyen savaşlarında göçmen ve mültecilerin yetimleri yetiştirilmeye çalışılmıştır. 30 Haziran 1921 tarihinde Atatürk’ün emri ile “Himaye-i Eftal Cemiyeti” kurulmuştur. Kurtuluş Savaşı yıllarındaki amacı, savaş sırasında cephe gerisinde bakacak kimsesi olmayan çocuklara ve şehit çocuklarına bakmak olmuştur.83

1935 yılında Himaye-i Eftal Cemiyeti adı “Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu” olarak değiştirilmiş ve 1937 yılında Bakanlar Kurulu kararı ile kamu yararına çalışan derneklerden sayılmıştır. 1949 yılında korunmaya muhtaç çocuklar hakkında çıkarılan kanun 1957 yılında yeniden düzenlenmiş ve illerde kurulan “Korunmaya Muhtaç Çocukları Koruma Birlikleri” de kimsesiz ve korunmasız kalmış çocuklara yönelik hizmetleri yürütmeye devam etmiştir. 1959 yılında, dünyada bu anlamda açılan ilk okulun kuruluş tarihinden 86 yıl sonra tüm alanlarda sosyal hizmetlerin geliştirilmesine yönelik öneriler getirmek, bu alanda eğitim ve araştırma yapmak üzere Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’na bağlı Sosyal Hizmetler Enstitüsü kurulmuştur. Bu enstitünün kuruluşunu takiben 1961 yılında Sosyal Hizmetler Akademisi kurulmuştur.84

1961 Anayasası ile birlikte sosyal hizmetler konusu da temel hak ve hürriyetler kapsamına alınmıştır. Anayasanın başlangıç bölümünde yer aldığı üzere “insan hak ve hürriyetlerini, milli dayanışmayı, sosyal adaleti, ferdin ve toplumun huzur ve refahını gerçekleştirmeyi ve teminat altına almayı mümkün kılacak demokratik hukuk devletini bütün hukuki ve sosyal temelleriyle kurmak” hükümleri,

83 _{Eryılmaz, a.g.e., s. 101-102.} 84 _{Eryılmaz, a.g.e., s. 104.}

devletin görevinin sınırlarını belirtir. Ayrıca “Devlet…insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlar” (madde 10) ve “Herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Bu hakkı sağlamak için sosyal sigortalar ve sosyal yardım teşkilatı kurmak ve kurdurmak” devletin ödevlerindendir (madde 48).

1963 yılında 225 sayılı kanunla “Her türlü sosyal yardım ve sosyal güvenlik hizmetlerini düzenlemek, korunmaya muhtaç çocuklarla, sakatların ve yaşlıların bakım, yetiştirilme ve rehabilitasyonunu, çalışma gücünden yoksun fakir kimselerin sosyal güvenliğini sağlamak ve Sosyal Hizmetler Enstitüsü’nün idari ve bilimsel işlerini kovalama ve denetimini yapmakla” görevlendirilen Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’na bağlı olarak kurulmuş ve görevini 1983 yılına kadar sürdürmüştür.

1982 Anayasası’nda da sosyal hizmetler kavramı yer almış ve başlangıç bölümünde “Her Türk vatandaşının bu anayasadaki temel hak ve hürriyetlerinden eşitlik ve adalet gereklerince yararlanarak, milli kültür, medeniyet ve hukuk düzeni içinde onurlu bir hayat sürdürme ve maddi ve manevi varlığını bu yönde geliştirme hak ve yetkisine doğuştan sahip olduğu” belirtilerek konuya verilen öncelik ortaya konmuştur.

Bu ilke doğrultusunda 5. madde de “Devletin temel amaç ve görevleri kişilerin ve toplumun refah ve mutluluğunu sağlamak…insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları sağlamaya çalışmaktır” ve 60. maddede “Devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilat kurar” hükmüne yer verilmiştir. 61. maddede ise, “Devlet harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle, malül ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yaraşır bir hayat seviyesi sağlar. Devlet, sakatların korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı tedbirleri alır, yaşlılar, Devletçe korunur, yaşlılara Devlet yardımı ve sağlanacak diğer haklar ve kolaylıklar kanunla düzenlenir, Devlet, korunmaya muhtaç çocukların topluma kazandırılması için her türlü tedbiri alır, bu amaçlarla gerekli teşkilat ve tesisleri kurar veya kurdurur” hükmü yer almıştır.85

24 Mayıs 1983 tarih ve 2828 sayılı kanunla “Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü” kurulmuş; böylece 15 Mayıs 1957 tarih ve 6972 sayılı Korunmaya Muhtaç Çocuklar Hakkında Kanun, 12 Haziran 1959 tarih ve 7355 sayılı Sosyal Hizmetler Enstitüsü Kurulmasına Dair Kanun, 24 Mayıs1963 tarih ve 225 sayılı Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü’nün Kurulmasına İlişkin Kanun ile Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu’nun teşkiline ait yasalar kaldırılmış ve bu hizmetleri yürütme sorumluğu Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’na verilmiştir.86