Sosyal Dışlanmanın Nedenleri

Sosyal dışlanmanın temel nedenleri ile ilgili farklı görüşler bulunmaktadır. Burchardt148 literatürdeki bu belirgin görüş ayrılığına sahip olan düşünceleri şu şekilde sıralamaktadır: İlk görüş; bireysel davranışların ve ahlaki değerlerin temel rol oynadığını savunmaktadır. İkincisi kurumların ve sistemlerin rolleri üzerinde durmaktadır. Son olarak üçüncüsü ise ayrımcılık ve haklardan yoksun olma konularının sosyal dışlanmanın temel nedeni olduğunu ileri sürmektedir.

Sosyal dışlanmanın göstergeleri olarak işsizlik, gelir seviyesinin düşük olması, düşük eğitim düzeyi, yalnızlık, psikolojik rahatsızlıklar, engellilik ve diğer fiziksel sağlık problemleri, kalabalık evler, kötü yaşam koşulları, suç ve şiddet unsurlarının varlığı, politik aktivitelerin dışında kalma, yaşanılan mekânın özellikleri, sosyal bütünleşmenin dışında kalma ekonomik istikrarsızlık olarak sayılabilmektedir149.

Sosyal dışlanmanın nedenleri ekonomik, politik, sosyal, bireysel ve psikolojik olmak üzere çok çeşitlidir. Sosyal nedenler; arkadaş çevresi ve aile ilişkilerinin niteliği, sosyal kulüplerde ve etkinliklerde bulunma ile ilişkilidir. Bireysel nedenler; yaş, cinsiyet, medeni

147

European Commission, 2002: 10.

148 _{Burchardt vd., 2002:3.}

hal, çocuk sahibi olma ve çocukların sayısı, eğitim ve vatandaşlık haklarından yararlanma ve sağlık durumları ile ilgilidir. Politik nedenler arasında ise bazı kişi ve grupların uygulanan politikalar sonucunda toplumsal alanın dışında kalmasını ifade etmektedir. Ekonomik nedenler arasında yoksulluk, işsizlik, küreselleşme ve işlerin niteliğinin değişmesini saymak mümkündür150

.

Sosyal dışlanmanın nedenleri ile ilgili olarak iki farklı yaklaşım olan yapısal ve kişisel süreçler üzerinde duran Sapancalı bu gerekçeleri kısaca şu şekilde açıklamaktadır: Yapısal gerekçeler arasında; küreselleşme, liberal ekonomik programlar, üretim ve işgücü piyasalarının yeniden yapılanması, gelir dağılımında artan eşitsizlikler, göç hareketleri bulunmaktadır. Küreselleşme sonucunda ortaya çıkan ülkeler arasında ve ülke içinde gelir dağılımında yarattığı bozukluk ve bunun neden olduğu eşitsizlik ve güvencesizlik, istihdamdaki daralma, gibi gelişmeler hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde sosyal dışlanmanın ortaya çıkmasında ve gelişmesinde uygun bir ortam yaratarak küreselleşmenin sürekli kaybedenleri olarak birçok sosyal dışlanmış grubun ortaya çıkmasında etkili olmuştur151

.

İşgücü piyasasında değişim yaratan temel unsurlar olarak üretimin temel yapısının değişmesi ve uluslararası bütünleşmesi, yeni liberal ekonomi politikaları sonucunda ticaretin serbestleşmesiyle ticaret etkisinin artması, esneklik ve kuralsızlaşma olarak sıralamak mümkündür152

.

Sosyal dışlanmanın en önemli nedenleri arasında gelir dağılımındaki adaletsizlik sayılabilir. Kişilerin elde ettikleri gelir, yaşamsal, sosyal ve kültürel ihtiyaçlarını karşılamayı sağlayarak sosyal bütünleşmede temel rol oynamaktadır. Böylece sosyal dışlanmanın açıklanmasında yoksulluk ve eşitsizlik temel kavramlar haline gelmiştir153

.

Toplumda var olan eşitsizlik genel olarak gelir eşitsizliği biçiminde ele alınmakta ancak gelir eşitsizliğin bir uzantısı olan kimi zaman sosyal ve politik uygulamaların sonucu olarak ortaya çıkan eşitsizlik toplumun hukuk sistemi kadar politik, ekonomik, ahlak, kültür, eğitim ve toplumsal sistemlerin de eşitlik düşüncesinde ele alınmasında etki ve öneme sahip nitelikleri bulunmaktadır154

. Bir ülkede gelir dağılımında, istihdamda, sağlık ve eğitim hizmetlerinde, politik ve sosyal faaliyetlerde eşitsizlik olabilir ve eşitsizliğin en uç biçimi sosyal dışlanma olarak gerçekleşebilir155.

150 Şahin, 2009: 28. 151 _{Sapancalı, 2005a: 65-66.} 152 _{Çakır, 2002: 88.} 153 Çakır, 2002: 92. 154 _{Doğan, 2000: 247.} 155 _{Jamrozik ve Nocella, 1998: 132.}

Sosyal dışlanmanın önemli gerekçelerinden biri olan iç ve dış göç gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler açısından farklı biçim ve boyutlarda önemli bir sosyal dışlanma riski oluşturmaktadır. Gelişmiş ülkelerde daha çok gelişmekte olan ülkelerden gelen yoğun işgücü için göç, gelişmekte olan ülkelerde hem kendi içinde kırdan kentlere göç eden, hem de komşu ülkelerden gelen çeşitli kümeler için sosyal dışlanma riski söz konusu olmaktadır156

.

Sapancalı sosyal dışlanmayı etkileyen kişisel faktörler arasında aile yapısı, yaş ve cinsiyet bağlamında değerlendirmektedir. Toplumsal dayanışmanın ve bütünleşmenin geleneksel olarak en temel kurumu olarak kabul edilen, aile sosyo ekonomik değişikliklerin bir yansıması olarak ortaya çıkan yeni aile yapıları dayanışmanın zayıflaması anlamında sosyal dışlanmanın ortaya çıkmasına neden olan en önemli bireysel faktörlerin arasında yer almaktadır157

.

Sapancalı’ya göre sosyal dışlanmaya neden olan bir diğer faktör yaştır. Özellikle liberal söylemde sosyal dışlanmanın doğrudan yaş ile ilgili olduğu kabul edilmektedir. Belirli yaş grubunda bulunan bireylerin işsizlik, yoksulluk, eşitsizlik, güvencesizlik, ayrımcılık ve dışlanmışlık ile karşı karşıya kalma olasılıkları diğer yaş gruplarına göre daha yüksektir. Bu gruplar arasında özellikle çocuklar, gençler ve yaşlılar sıralanabilmektedir158

.

Sapancalı cinsiyete dayalı ayrımcılığın kadınlarda önemli dışlanmışlıklara sebep olduğunu belirtmektedir. Bu ayrımcılık kadınların ekonomik durumu ile sosyal konumuna yansımakta ve doğurganlık, ölüm, gelir eşitsizliği ve yoksulluk gibi çeşitli alanlarda ortaya çıkmaktadır159

.

Sosyal dışlanma konusuna ait literatür çalışmalarında aşağıdaki spesifik kategoride bulunan dışlanma riski taşıyan birey ve gruplar Silver’a göre şu şekilde sıralanmaktadır160

.  Uzun süreli veya tekrarlı işsizlik

 Güvencesiz ve vasıfsız işlerde çalışan özellikle yaşlı ve iş güvenliğinden yoksun kişiler

 Düşük gelirliler ve yoksullar  Topraksız, arazisiz kişiler

 Vasıfsız, okuma yazma bilmeyen ve öğrenimini tamamlamayan kişiler  Zihinsel ve fiziksel hastalar ve engelliler

 Madde kullananlar 156 _{Sapancalı, 2005a: 103.} 157 _{Sapancalı, 2005a: 111.} 158 Sapancalı, 2005a: 120. 159 _{Sapancalı, 2005a: 120.} 160 _{Silver, 1995: 74-75.}

 Suçlular ve mahkûmlar  Tek ebeveynler

 İstismar edilen çocuklar

 Özellikle iş deneyimi veya diploması olmayan gençler  Çocuk işçiler

 Kadınlar

 Yabancılar, sığınmacılar ve göçmenler  Azınlıklar

 Politik haklardan mahrum olan kişiler  Sosyal yardım alanlar

 Sosyal yardıma ihtiyaç duydukları halde alamayanlar  Tüketim seviyeleri düşük olanlar

 Tüketim seviyeleri düşük ve kıyafetleri, madde bağımlılıkları, konuşmaları, suçlu olmaları gibi özellikleri nedeniyle damgalananlar

 Aşağı doğru mobilite gösterenler

 Aile ve arkadaşlardan yoksun oldukları için sosyal izolasyon yaşayanlar.

Yukarıdaki sosyal dışlanma riski taşıyan gruplarda görüldüğü üzere sosyal dışlanma bireysel, yapısal ve toplumsal nedenlerden kaynaklanabilmektedir. Literatürde dışlanma nedenlerinin farklı bakış açıları ile ele alındığı görülmektedir.