Sosyal Koruma

Varlıkların kaybedilmesi, gelirin azalması, iş kaybı ve sağlık kaybı gibi farklı sosyal ve fiziki risk faktörlerine karşı korunma sağlanması, kişilerin hem bugünlerinin hem de geleceklerinin güvence altına alınmasını hedefleyen sistemler bütünü sosyal güvenlik olarak tanımlanmaktadır (Kocacık, 2004: 10). Bir başka tanıma göre sosyal güvenlik; “sosyal güvenlik, kişinin ve ailesinin geçim garantisinin sağlanmasına yönelik tedbirler bütünüdür.”. Sosyal güvenliğin tarihsel gelişimine bakıldığında temelde ailenin ve aile içindeki yardımlaşmanın yer aldığı görülmektedir. Aile içinde, çocukların bakımı kendi gelirlerini elde edinceye kadar sağlanmakta ve hasta veya sakat bireyler desteklenmektedir. Sosyal konulardaki kavramlar toplumsal problemlerin çözümü için yapılan arayışlar sonucunda ortaya çıkmaktadır. Sosyal güvenlik kavramı ilk olarak ABD’de Sosyal Güvenlik Kanunu (1935 – The Social Security Act) ile kullanılmış ve sonrasında uluslararası sözleşmelerde yer almıştır (Alper, 2014: 203-211).

Başlangıçta dini ve mesleki kurumlar sosyal güvenlik kurumlarının ortaya çıkışında etkili olmuştur ancak teknoloji ve sanayideki gelişmelerle birlikte bu etkide değişiklikler görülmüştür. Uluslararası boyutta Birleşmiş Milletler, Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği (AB) sosyal güvenlikle ilgili çalışmalar gerçekleştirmiştir. Örneğin, Avrupa Konseyi tarafından ülkeler arasında sosyal güvenlik sistemlerinin gelişmesi için Avrupa Sosyal Güvenlik Yasası, Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu ve Avrupa Sosyal Şartı adı altında düzenlemeler yapılmıştır (Kocacık, 2004: 11).

Sosyal güvenlik insan hakkı olarak tanımlanmakta ve bu hak ile ilgili kurumların oluşturulması, düzenlemelerin yapılması görevinin devlete ait olduğu belirtilmektedir. Sosyal güvenlik, 1948’de BM’in İnsan Hakları Evrensel

30

Bildirgesi’nde yer almış, temel insan haklarından biri olarak ele alınmıştır. Bildirgenin 22. ve 25. maddesi konu ile yakından ilgilidir. Aşağıda görüleceği gibi bu maddeler sosyal güvenlik hakkının anlamına ve kapsamına vurgu yapmaktadır (Alper, 2014: 205):

Madde 22: “Herkesin, toplumun bir üyesi olarak, sosyal güvenliğe hakkı

vardır. Ulusal çabalarla ve uluslararası işbirliği yoluyla ve her devletin örgütlenmesine ve kaynaklarına göre, herkes onur ve kişiliğinin serbestçe gelişim için gerekli olan ekonomik, sosyal ve kültürel haklarının gerçekleştirilmesi hakkına sahiptir.” (www.inhak.adalet.gov.tr)

Madde 25: “1. Herkesin kendisinin ve ailesinin sağlık ve refahı için

beslenme, giyim, konut ve tıbbi bakım hakkı vardır. Herkes, işsizlik, hastalık, sakatlık, dulluk, yaşlılık ve kendi iradesi dışındaki koşullardan doğan geçim sıkıntısı durumunda güvenlik hakkına sahiptir. 2. Anaların ve çocukların özel bakım ve yardım görme hakları vardır. Bütün çocuklar, evlilik içi veya evlilik dışı doğmuş olsunlar, aynı sosyal güvenceden yararlanırlar.” (www.inhak.adalet.gov.tr)

Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) 1952 tarih ve 102 sayılı “Sosyal Güvenliğin Asgari Normları Sözleşmesi”ne göre tehlikelerin verdiği zararlar ve sosyal güvenlik sistemlerince verilen koruma garantileri 9 madde altında toplanmıştır. Diğer maddelere ek olarak aşağıda bahsi geçen 10. madde 1990’lı yıllardan sonra kabul edilmeye başlanmıştır. Maddelerde geçen tehlikelere için sağlanan koruma garantileri ülkelerin gelişmişliğini de gösterebilmektedir (Alper, 2014: 208-210):

 Hastalık (tedavi edici sağlık hizmetlerinin sağlanması): Çalışanların ve bakmakla yükümlü oldukları kişilerin geçici hastalıklarında muayene, ilaç ve protez gibi gereksinimlerin sağlanması.

 Hastalık (gelir garantisinin sağlanması): Çalışanların hastalık nedeniyle gelirlerinin kesilmesi durumunda geçici süreyle iş göremezlik ödeneği verilmesidir.

 Analık: Gebelik, doğum ve sonrası anne-çocuk sağlığına ilişkin koruyucu ve tedaviye yönelik hizmetlerin temini, doğum izni süresince iş göremezlik ödeneği verilmesidir.

31

 İş kazaları ve meslek hastalıkları: Çalışmaya bağlı sebeplerle oluşan hastalıklardır. İlgili tedavi edici sağlık hizmetlerinin yanı sıra çalışılamayan süre için ücret ödenmesidir.

 Malullük: Çalışma gücü kaybına sebep olan sakatlık veya hastalık halidir. Aylık bağlanması, rehabilitasyon ve normal hayata kazandırmaya yönelik iyileştirme hizmetlerini içerir.

 Yaşlılık: Yaşlılığa bağlı çalışma gücü kaybı nedeniyle oluşan gelir kesintisini telafi etmek amacıyla yaşlılık (emeklilik) aylığı bağlanır.

 Ölüm: Ölen kişinin bakmakla yükümlü olduğu eş, çocuk ve anne babasının geçimi için gelir ve aylık bağlanmasıdır.

 İşsizlik: Kendi istek vee iradeleri dışında ortaya çıkan iş kaybı nedeniyle oluşan gelir kesilmesini telafi etmek için işsizlik ödeneği verilmektedir.  Aile gelirinin yetersizliği: Aile üyelerinin sayısına bağlı olarak ortaya çıkan

yoksulluk tehlikesi bulunmaktadır. Çocuk sahibi olmak aileyi yoksullaştıran bir tehlike olarak kabul edilir. Bu nedenle çocuk belli bir yaşa gelene kadar çocuk parası adıyla ödeme yapılmaktadır.

 Bakım ihtiyacı: Yaşlıların ve özürlülerin evde bakım ihtiyacının sağlanmasıdır.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde uygulanmakta olan Orta Sandıkları (Tevaün Sandıkları) sosyal sigorta kuruluşu olarak öncü niteliktedir. Aidat olarak toplanan Orta Sandıkları lonca üyelerinin hastalık ve ölüm gibi zor durumlarında ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri için oluşturulmuştur. İmparatorluğun duraklama, gerileme ve çöküş dönemlerinde bu tip kurumlar yok olmaya başlamış ancak Tanzimat’tan sonra çağdaş bir sosyal güvenlik kurumu oluşturulmuştur. Bu kurum tekaüt (emeklilik) sandıklarıdır. Türkiye’de 9.7.1945 tarih ve 4792 sayılı Kanun ile İşçi Sigortaları Kurumu kurulmuş, ismi 1964 yılında Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) olarak değişmiştir. Memurlar ise 5434 sayılı Kanun ile 1.01.1950 yılından itibaren Emekli Sandığı kapsamına alınmış böylece sosyal güvenlik garantileri verilmiştir. Kendi adına bağımsız çalışanlar için 2.09.1971 tarih ve 1479 sayılı

32

Kanun ile (prim ödeyerek) Bağ-Kur adında sosyal güvenlik garantisi verilmiştir (Alper, 2014: 221-224).

Ülkemizdeki sosyal güvenlik sistemlerinin dayanağı olarak görülen 1982 Anayasası’nın 60. Maddesi’nde sosyal güvenlik sistemlerinin alınan tedbirlerle ve kurulan teşkilatlarla resmi düzenlemelere tabi olacağı belirtilmiştir (Kocacık, 2004: 13).

2001 yılında 4632 sayılı Kanun ile Bireysel Emeklilik Şirketleri oluşturulmuştur. Bu kurumlar en önemli tamamlayıcı sosyal güvenlik kurumları olarak görülmektedir. Belirli bir prim ve yaş limitini dolduran kişiler emeklilik hakkı kazanarak aylık olarak veya toptan hâlde birikimlerini alabilmektedir. 2006’da SSK, Bağ-Kur ve Emekli Sandığı kurumları kaldırılarak Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) kurulmuştur (Alper, 2014: 228-230). Sosyal güvenliğe ilişkin reform çalışmaları çerçevesinde Genel Sağlık Sigortası (GSS) sistemi oluşturulmuş ve nüfusun tamamına yakını kapsama alınmıştır. Kayıt dışı istihdam ile mücadele kapsamında toplumsal bilinç artırılmış ve fiili denetim faaliyetleri yaygınlaştırılmıştır. Bireysel emeklilik sistemi teşvikleri yeniden düzenlenmiş ve vergi teşviki yerine devlet katkısı uygulamasına geçilmiştir (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2013: 47). İŞKUR istihdam politikaları ve işsizlik sigortasını uygulama göreviyle Türkiye’deki sosyal güvenlik sisteminin SGK’dan sonra ikinci büyük sosyal sigorta kuruluşu olarak görülmektedir (Alper, 2014: 230). İşsizlik sigortası sistemi işsizliğin toplum üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak için sağlanan ödenti ve sosyal hizmetleri içermektedir (Kocacık, 2004: 3).

Sosyal güvenlik devletler için önemli gider kalemlerindendir. Gelişmiş devletler yıl içinde elde edilen milli gelirin %25-35’ini sosyal güvenlik için harcamaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde ise bu oran %10-15 civarındadır (Alper, 2014: 206).