Bu bölümde sosyal bilgiler eğitiminin dünyadaki ve Türkiye‟deki geliĢimine değinilecektir.
2.3.1 Sosyal Bilgiler Eğitiminin Dünyadaki GeliĢimi
Sosyal bilimler eğitimine yönelik çalıĢmaların hangi ülkede ve hangi tarihte baĢladığı tam olarak bilinmemektedir. Sönmez‟e göre “insanoğlu var olduğu andan itibaren hem fen hem de sosyal bilimler eğitimi baĢlamıĢtır”. Çünkü insan; doğal ve toplumsal bir ortamda doğar, büyür, geliĢir, yaĢlanır ve ölür. Ġnsan, yaĢamak için hem doğanın, hem de toplumun bazı ilkelerini öğrenmek zorundadır. Durum böyle ele alınınca, “fen ve sosyal bilimler insanoğlunun yaĢamı kadar eskidir” savı ileri sürülebilir (Sönmez, 1997:7).
19. yüzyılda toplumsal, kültürel, siyasi ve ekonomik alanlardaki hızlı değiĢmeler çeĢitli problemleri de beraberinde getirmiĢtir. Toplumların büyük bir kısmını etkileyen bu tür sorunlara yönelik ABD öncülüğünde eğitim alanında çeĢitli reform hareketleri baĢlatılmıĢtır. Amerika kıtasına dünyanın çeĢitli yerlerinden yapılan yoğun göçler, mozaik bir toplum ve çok kültürlülük yaratmıĢtır. Bununla beraber sanayi inkılâbı sosyal, ekonomik ve kültürel pek çok açıdan sorunlar çıkarmıĢtır. 19. yüzyıl Amerikan toplum liderleri, kültürleri homojenleĢtirmek, bir arada yaĢama bilinci geliĢtirmek, kolektif çalıĢma ve ortak karar alma mekanizmalarını iĢletmek, kısacası “yeni Amerikan toplumu yaratmak” için eğitimi araç olarak görmüĢlerdir (Bilgili, 2008:19).
Bu doğrultuda sosyal bilgiler kavramı Amerika BirleĢik Devletleri'nde, 1892 yılında toplanan Ulusal Eğitim Konseyi (Sönmez, 1997; Safran 2008; Bilgili, 2008, Öztürk, 2007) tarafından ele alınmıĢtır. Bu konsey milli toplum anlayıĢını oluĢturmak üzere “Sosyal Bilgiler” dersini düzenlemiĢtir (Dönmez, 2003:34).
Sosyal Bilgiler dersinin yetiĢeği tarih, coğrafya ve yurttaĢlık bilgisi derslerinden oluĢturulmuĢ ve toplumun gereksinimlerine göre içerik yeniden yapılandırılmıĢtır (Sönmez, 1997:8). Ders içeriğinde insanlık, anglo-sakson ve Amerika tarihi, milli değerler, insan hakları, Amerika coğrafyası, gündelik ve sosyal hayatta karĢılaĢılacak sorunlar ve bunları çözme yolları, demokrasi, yönetime katılım, anayasaya bağlılık gibi konulara yer verilmiĢtir (Bilgili, 2008:20).
Sosyal bilgiler terimi Birinci Dünya SavaĢı‟na kadar hiçbir yerde, bir program alanının adı olarak kullanılmamıĢtır (Öztürk, 2007:44). Bu kavramın kabulü ilk kez yine ABD'de 1916 yılında Ulusal Eğitim Derneği'nin "Orta Dereceli Okulu TeĢkilatlandırma Komisyonu Sosyal Bilgiler Komitesi" tarafından ele alınmıĢtır. Komite bu kavramı; "konusu doğrudan insan toplumunun teĢkilatına ve geliĢmesine toplumsal birliklerin bir parçası olması dolayısıyla insana dair bilgiler, sosyal bilgilerdir" Ģeklinde tanımlamıĢtır (Dönmez, 2003:34).
ABD‟de 1930‟lu ve 1940‟lı yıllarda yeniden kurmacılık akımı ve çocuk merkezli eğitim yaklaĢımını benimseyen eğitimciler sosyal bilgilerin geliĢmesi için çaba harcamıĢlar; fakat yine de sosyal bilgiler dersi tarih ve coğrafya ağırlıklı olarak 1960‟lı yıllara dek devam etmiĢtir (Safran, 2008:12).
1970‟li yıllarda köklü bir değiĢiklik yapılmıĢtır. Yeni sosyal bilgiler programına sosyoloji, antropoloji, ekonomi, siyaset bilimi gibi diğer sosyal bilim disiplinleri de eklenerek, tarih ve coğrafya konularının ağırlığı azaltılmıĢtır. Tümdengelim yaklaĢımı yerine tümevarım, anlatım yöntemi yerine araĢtırma yöntemi konulmuĢtur. Aktif öğrenme, uygulamaya geçirilmiĢtir. Ancak bu yaklaĢımın öğrencinin baĢarısızlığına yol açtığı gerekçesiyle 1980‟li yıllarda terk edilerek geleneksel yaklaĢıma dönülmüĢtür (Bilgili, 2008:20).
Sosyal bilgiler dersi ABD, Türkiye, Japonya, Güney Kore, Kanada, Avustralya, Ġrlanda, Danimarka, Finlandiya (Safran, 2008; Bilgili, 2008; Öztürk 2007) gibi ülkelerde yer almıĢtır. Buna karĢılık Ġngiltere‟nin de içinde bulunduğu pek çok ülkede sosyal bilgiler programının kapsamına giren konular, tek disiplinli program anlayıĢına uygun olarak oluĢturulan tarih, coğrafya ve vatandaĢlık gibi derslerde iĢlenmektedir (Clemson, 1994; Welton ve Mallan, 1999; akt: Öztürk, 2007:46).
2.3.2 Sosyal Bilgiler Eğitiminin Türkiye’deki GeliĢimi
ABD'de baĢlatılan sosyal bilgiler alanındaki geliĢmeler diğer ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de etkili olmuĢtur (Dönmez, 2003:39). Yeni Türk devletinin ideolojisini genç nesillere benimsetmek, milli, manevi ve ahlaki değerlerle donatılmıĢ, fikri, vicdanı, irfanı hür nesiller yetiĢtirmek gayesiyle 1926 yılından itibaren hazırlanan bütün programlarda tarih, coğrafya ve yurt bilgisi (1924 programında yer alan “Musâhabat-ı Ahlâkiye” ve “Malûmat-ı Vataniye” dersleri 1926‟da “Yurt Bilgisi” dersi haline çevrilmiĢtir) derslerine yer verilmiĢtir (Bilgili, 2008: 22).
1926 programında ilk mektebin baĢlıca maksadı genç nesli muhitine faal bir halde intibak ettirmek suretiyle iyi vatandaĢlar yetiĢtirmektir" ilkesi temel alınmıĢ; tarih, coğrafya ve yurt bilgisi derslerine her biri ikiĢer saatten haftada altı saat olmak üzere 4. ve 5. sınıflarda yer verilmiĢtir (Dönmez, 2003:39).
Tarih, coğrafya ve yurt bilgisi dersleri 1926, 1930, 1932, 1936 ve 1948 programlarında tek disiplinli öğretim anlayıĢına bağlı olarak ayrı ayrı okutulmuĢtur (Safran, 2008:13).
Bu dersler, ilk kez 1962 yılında Ġlkokul Program Taslağı‟nda, disiplinler arası bir yaklaĢımla “Toplum ve Ülke Ġncelemeleri” (Öztürk ve Otluoğlu, 2002a:16) Ģeklinde birleĢtirilmiĢtir. 1962 ilkokul programı taslağına paralel olarak bu dersle ilgili bir ders kitabı çıkartılamamıĢsa da öğretmenler ellerinde bulunan tarih, coğrafya ve yurttaĢlık bilgisi kitaplarından yararlanarak “Toplum ve Ülke Ġncelemeleri” dersini iĢlemiĢlerdir (Güngördü, 2001 :132) .
Ülkemizde sosyal bilgiler dersi, ilk kez 1968-1969 öğretim yılında bütün ilkokullara, 1970-1971 öğretim yılında da deneme niteliğinde ortaokullara resmen girmiĢtir. Daha sonra Milli Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu BaĢkanlığı‟nın 9. Milli Eğitim ġurası kararları uyarınca, 15.11.1974 tarih ve 459 sayılı kurul kararı ile temel eğitim 4., 5., 6., 7. ve 8. sınıflarda “Sosyal Bilgiler” dersinin okutulmasına karar verilmiĢtir. Böylece sosyal bilgiler dersi ilköğretim okullarında 1968‟den itibaren, ortaokullarda ise 1975‟ten itibaren okutulmaya baĢlanmıĢtır. Bu uygulama 1985 yılına kadar devam etmiĢtir. Bu tarihten sonra sosyal bilgiler dersi ilköğretim II. kademede
“Milli Tarih”, “Milli Coğrafya” ve “VatandaĢlık Bilgisi” olarak verilmeye baĢlanmıĢtır (Safran, 2008:14).
1997‟de sekiz yıllık zorunlu ve kesintisiz ilköğretim uygulamasının baĢlatılmasıyla birlikte Milli Tarih ve Milli Coğrafya dersleri kaldırılmıĢ; 1998‟de yerlerine tekrar 4-7. sınıfları kapsayacak Ģekilde yeni sosyal bilgiler dersi öğretim programı yürürlüğe konulmuĢtur (Bilgili, 2008:22).
2005 yılında dünyadaki geliĢmelere paralel olarak eğitimde yeniden bir yapılanmaya gidilmiĢtir. MEB tarafından pilot illerde uygulanıp verimli olduğu sonucuna varılan yeni 4.-5. sınıf sosyal bilgiler öğretim programı, 2005-2006 öğretim yılından itibaren bütün illerde uygulanmaya konulmuĢtur. Bu programın geliĢtirilmesinde tematik öğrenme, problem çözme ve iĢbirlikli öğrenmeye vurgu yapan sosyal yapılandırmacılık esas alınmıĢtır (Öztürk, 2007:47).