Bu çalışmamızda ülkemizdeki nüfus hareketliliğine en iyi örneklerden birisini oluşturan Sakarya ilinin nüfus hareketleri ele alınıp incelenmiştir. Sakarya’daki nüfusun, kantitatif özelliklerinin yanı sıra sosyal ve ekonomik özellikleri de incelenmiştir
Araştırma alanımızı oluşturan Sakarya, Marmara Bölgesi’nin Çatalca- Kocaeli Bölümünde yer alır. Doğudan Düzce, Bolu, Güneyden Bilecik, Bursa, batıdan Kocaeli illeri kuzeyden ise Karadeniz ile çevrilidir.
Sakarya, yeryüzü şekilleri bakımından nüfus ve yerleşmeye elverişli özelliklere sahiptir. Bu durum üzerinde iklim koşulları belirleyicidir. Nitekim Akdeniz ve Karadeniz iklim özelliklerinin görülmesi birçok tarım ürününün ekonomik olarak yetiştirilmesini sağlar. Ayrıca büyük metropolitan alanlara yakınlığı da etkilidir.
Osmanlı döneminde nüfuslanmaya başlamış olan Adapazarı ovası ve çevresinin, değişik dönemlerde aldığı dış ve iç göçler sonucunda nüfusu artmaya başlamış yeni yerleşmeler ile kent merkezi belirmeye başlamıştır.
1954 yılına kadar Kocaeli il sınırları içerisinde yer alan Adapazarı ve çevresi bu tarihten sonra “Sakarya” adıyla il olmuştur. Sakarya’nın il olmasıyla merkez ilçe Adapazarı yönetsel fonksiyonların etkisiyle hızla gelişmiştir. 2000 yılında merkez ilçe olan Adapazarı Büyükşehir belediyesi statüsü kazanmıştır. Sakarya ili 14 ilçe, 40 belediye, 5 bucak ve 470 köy olmak üzere toplam 515 yerleşim biriminden oluşmaktadır.
İlde nüfus yoğunluğu Türkiye nüfus yoğunluğunun yaklaşık iki katıdır. Nüfus yoğunluğu en fazla merkez ilçe Adapazarı’nda, en az Taraklı ilçesindedir (Tablo 16). Sakarya’da 1954 yılında il olmasını takiben yapılan 1955 yılı nüfus sayımı ve son nüfus sayımı olan 2000 yılı nüfus sayımı arasındaki 45 yıllık dönemde yaklaşık üç misli nüfus artışı gerçekleşmiştir. Bu dönemde Türkiye nüfus artışından daha düşük bir seyir izlese de istikrarlı bir büyüme eğilimi göstermiştir (Tablo 9). 2000 yılı sayımı sonrasından 2007 yılına kadar ilin yıl ortası nüfusu incelendiğinde nüfus artışının devam ettiği görülmektedir.
Yine aynı dönemde (1955-2000) erkek ve kadın nüfusun artış oranları dengeli bir artış göstermiştir.
Sakarya ilinde, kent nüfus oranı 1955–2000 yılı aralığında Türkiye ortalamasından düşük ve ilde kır nüfusunun fazla olduğu görülmektedir. 2000’li yıllara gelinceye kadar verimli tarım topraklarının varlığı ve tarımdan elde edilen gelirin yüksek olması nedeniyle kır nüfusu her zaman kent nüfusundan fazla olmuştur (Tablo 10). Ancak 2000 yılında ilk defa kent nüfusu(%65), kır nüfusundan(%35) fazla olmuştur.
1955- 2000 yılları arasında Sakarya’da okul çağı ve daha yukarı yaşlardaki nüfus 3 kat artış göstermiş okuma yazma bilmeyen nüfus da düşüş yaşanırken, okuma yazma bilen nüfus oranı yaklaşık 6 kat artış artmış, her iki cinsiyet açısından her düzeyde eğitim görenlerin oranı sürekli bir artış göstermiştir. İlde yükseköğrenim görenlerin oranı(%5) Türkiye ortalamasının(%8,5) altındadır.
1992 yılında kurulan ve hızla gelişen Sakarya üniversitesi hem Sakaryalıların yaşadıkları ilde üniversite eğitimi almalarını sağlamıştır. Diğer yandan bir kent için önemli olan şehirsel fonksiyonlardan eğitim(Yüksek öğrenim) ve kültür fonksiyonunu kazandırmıştır.
Sakarya’daki genç nüfus kitlesinin toplam nüfustaki payı Türkiye ortalamasının altındadır. Bu durum genç bağımlı nüfusun az olduğunun göstergesidir. Yaşlı nüfus ise Türkiye yaşlı nüfus oranının üzerinde yer almaktadır. Şehirde, çalışma çağında ki nüfus Türkiye ortalamasına yakındır.
Sakarya ili 2000 yılı nüfus piramidi incelendiğinde doğurganlık hızının azalmakta olduğu, ölüm oranlarında ki azalmaya bağlı olarak yaşlı nüfus oranının artmakta olduğu görülür. Sakarya ili bu özellikleri ile gelişmiş ülkelerdeki nüfus piramidine benzer bir yapı göstermektedir (Şekil 9).
İlde deprem sonrası bölge ekonomisinin uğradığı yıkımında etkisiyle 12 ve üstü yaş grubunda işsizlik oranı % 7,1 olup, işsiz nüfusun yarıdan fazlasını da 30 yaş altı genç nüfus oluşturmaktadır.
Sakarya’da çalışmakta olan nüfusun sektörlere dağılımına baktığımızda % 51,2 ile tarım sektörü önde gelmektedir. Bu oranı % 14,6 ile hizmet sektörü, % 12,3 ile imalat sanayi
sektörü takip etmektedir. En düşük oranı ise % 0,2 ile madencilik ve taş ocakçılığı sektöründe çalışanlar oluşturmaktadır.
Sakarya’ya da, genel doğum oranı Türkiye’nin üzerinde olmakla birlikte eğitim düzeyinin artması sosyal ve kültürel düzeyin yükselmesi gibi etkenlere bağlı olarak, kadın başına düşen çocuk sayısında 1955–2000 yılı aralığında ciddi azalma olmuştur. Tıp alanında yaşanan gelişmelerin ülke genelinde özellikle salgın hastalıkların çoğunun etkisini azaltması, toplumun sağlık konularında bilgi düzeyi artması, beslenme, barınma, giyinme gibi ihtiyaçların karşılanması gibi faktörler ülke genelinde olduğu gibi Sakarya’da da ölüm oranı hızı düşüş göstermiştir (Tablo 28).
2000 yılı sayım sonuçlarına göre Sakarya il nüfusunun % 73’ünü Sakarya doğumlular oluşturmakta ve cinsiyetler arasında önemli bir fark bulunmamaktadır. Sakarya doğumlu olmayan nüfus içinde ilk sırayı Trabzon, ikinci sırayı Kocaeli doğumlular almaktadır. İl de Bulgaristan doğumluların varlığı ilin, 1989 Bulgaristan göçünden etkilendiğinin göstergesidir.
İl kuruluşundan itibaren göç almakla birlikte net göç hızı 2000 yılında, 1999 Marmara depreminin etkisiyle verdiği göç arttığından dolayı net göç eksi değerlere gerilemiştir. İl son sayım döneminde, İstanbul, Kocaeli, Trabzon ve Ankara’dan en fazla göç almış, İstanbul, Kocaeli, Ankara, Bursa ve İzmir’e en fazla göç vermiştir.
Sakarya’nın bulunduğu alandaki rekreasyonel çeşitlilik ve Büyükşehirlere yakınlık nüfus hareketleri bakımından bir cazibe merkezi olmasını sağlamıştır.
Türkiye nüfus yoğunluğunun en fazla olduğu Marmara bölgesinde yer alan Sapanca gölü, ülkemizin en önemli tatlı su kaynaklarından biridir. Su kalitesi hızla bozulan gölün korunması amacıyla projeler üretilmelidir.
Bugün artık Kocaeli,-Sakarya-Ankara karayolunun uzandığı hat tamamen bir sanayi bölgesi haline gelmiş bulunmaktadır. Bu tesislerin buradan kaldırılması mümkün olmayacağından, çevreye olan zararlı etkilerini önlemek amacıyla gereken önlemler alınmalıdır. Özellikle çevre kirliliği yaratabilecek her türlü atık maddelerin arıtılması ve uzaklaştırılmasına yönelik çalışmalar üzerinde hassasiyetle durulmalıdır. Yeni
kurulacak sanayi tesisleri için tarım sahalarının dışındaki alanlar cazip hale getirilmelidir.
Sakarya’nın kültür coğrafyası bakımından sahip olduğu zenginlikler korunmalı, geleneksel el sanatları, tarihi ve turistik alanlar geliştirilmelidir. Özellikle Taraklı’da bulunan tarihi evlerinin tanıtımı yapılmalı ve buraya açık hava köy müzesi açılmalıdır. Sonuç olarak Sakarya giderek artan bir nüfus artış hızına ve dinamik bir nüfusa sahiptir. Dolayısıyla göç almaya devam edecektir. Bölgede yaşanan ekonomik gelişmeyle beraber nüfus artışı daha da hızlanacaktır. Bu nedenle kentleşme ve kente ait hizmetlerde çeşitli sorunların ortaya çıkması olasıdır. Bu durumun yapılacak planlama çalışmalarında göz önüne alınması gerekir.
KAYNAKLAR
Adapazarı’nda Deprem Gerçeği (2003), Sakarya Valiliği Deprem Serisi II, Sakarya
Adapazarı Ticaret ve Sanayi Odası, Sakarya ili İktisadi Raporu, 1989, 1998, 1990, 2000, 2002, 2005
AKYOL, Mine (2007), Sakarya’da deprem sonrasında kurulan yeni yerleşim alanları, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi.
ALPAN, Seyfi (1967), ‘Sakarya’nın fiziki, beşeri ve iktisadi coğrafyası’, Sosyoloji
Konferansları İstanbul Üniversitesi yayınları, No: 1271, s.71–105, İstanbul.
ARI, Oğuz, TÜTENGİL C. O. (1967), ‘Adapazarı’na göç ve çalışma hayatına intibak Araştırması’, Sosyoloji Konferansları, İstanbul Üniversitesi yayınları, No: 1271, s.105–143, İstanbul.
BAYRAKTAR, Bülent (1997), ‘Adapazarı’na göçler’, Dünden bugüne Adapazarı
sempozyumu, Sakarya Basımevi, s.127–133, Adapazarı.
BİLGİN, Turgut (1967), ‘Samanlı Dağları coğrafi etüdü’, İstanbul Üniversitesi
yayınları, No:50, İstanbul.
CENAN, Şenol (2005), ‘Türkiye’de gelecek 20 yılda beklenen nüfus hareketleri ve sonuçları’, Ulusal Coğrafya Kongresi Bildiri Kitabı, s.505–511
DARKOT, Besim (1952–1954), ‘Türkiye’de nüfus hareketleri’, İstanbul Üniversitesi
Coğrafya Enstitüsü Dergisi Cilt:2 Sayı:2, s.3–22, İstanbul.
DARKOT, Besim (1961), ‘Türkiye’de nüfus hareketleri üzerine yeni gözlemler’, Türk
Coğrafya Dergisi, Sayı: 21, s.1–12, Ankara
DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI (2001), Sekizinci 5 yıllık kalkınma planı, DPT Yayınları, Ankara
D.İ.E., Nüfus sayımı sonuçları, 1927, 1935, 1940, 1945, 1950, 1955, 1960, 1965, 1970, 1975, 1980, 1985, 1990, 1995, 1997, 2000
D.İ.E. (2002), 2000 Genel nüfus sayımı nüfusun sosyal ve ekonomik nitelikleri, Sakarya, Ankara.
DOĞANAY, Filiz (1996), ‘Türkiye’ye göçmen olarak gelenlerin yerleşimi’, http//ekutup.gov.tr/yerleşim/doganayf/gocmen.html/, Ankara.
DOĞANAY, Hayati (1994), Türkiye Beşeri Coğrafyası, İstanbul.
DOLDUR, Hüsniye (2003), Tarımdan sanayiye bir ova şehri Adapazarı, Yayınlanmış doktora tezi, İstanbul
EMİROĞLU, Mecdi (1967–1968), ‘Zonguldak ve Batı Karadeniz Bölümünde nüfus hareketleri’, Türk Coğrafya Dergisi, Sayı: 24–25, s.149–167, Ankara
EMİROĞLU, Mecdi (1981), ‘Türkiye’de son sayımlar ve kentleşme olayını boyutları’,
Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Sayı:10, s.43–82, Ankara
ERENDİL, Muzaffer (1982), Türlü yönleri ile Sakarya ili, Nur Ofset
ERÖZ, Mehmet (1967), ‘Adapazarı’nın teşekkülü’, Sosyoloji Konferansları, İstanbul
Üniversitesi yayınları, No: 1271, s.61–71, İstanbul.
ERYILMAZ, Bilal, ŞANVER, S., ES M., ÇALIŞIR M. (1996), ‘Adapazarı metropoliten alanında nüfus ve gelişimİ araştırması’, Sakarya Üniversitesi İktisadi ve
İdari Bilimler Fakültesi, s.21-24, Adapazarı
FINDIKOĞLU, Z. F. (1967), ‘Adapazarı’nın şehirleşmesi ve başlıca sosyolojik
problemleri’, Sosyoloji Konferansları, İstanbul Üniversitesi yayınları, No: 1271, s.1–61, İstanbul.
GÖÇER, Orhan (1967), ‘Adapazarı ve fizik planlaması’, Sosyoloji Konferansları,
İstanbul Üniversitesi yayınları, No: 1271, s.143-186, İstanbul.
GÖZENÇ, Selami (1974–1977), ‘Arazi kullanımı ve değerlendirmesinin coğrafi yönden tetkiki’, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, Sayı: 20–21, s.169–181 HAYIR, Meryem (2005), ‘Sakarya’da sanayi faaliyetleri ve özellikleri’, Kentsel
Ekonomik Araştırmalar Sempozyumu- KEAS’05, DPT-Pamukkale Üniversitesi,
İNANDIK, Hamit (1952), Adapazarı Ovası ve çevresinin jeomorfolojik etüdü, Basılmamış Doktora Tezi.
İNANDIK, Hamit (1955), ‘Adapazarı Bölgesinin iklimi ve bitki örtüsü’, İstanbul
Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, Sayı: 13–14, s.65–92, İstanbul.
İNANDIK, Hamit (1956), ‘Adapazarı Ovası ve çevresinde nüfus ve yerleşme’, İstanbul
Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, Sayı:7, s.65–92, İstanbul.
İKİEL, Cercis (1998), ‘Türkiye fiziki coğrafyasına genel bakış’, Yeni Türkiye Dergisi, Cilt:5, s.104–115.
İKİEL, Cercis KAYMAZ, Beyza, (2005), ‘Adapazarı’nda İklim Koşullarının Mısır Yetiştiriciliğine Etkisi’, Ulusal Coğrafya Kongresi, İstanbul
İPEK, Nedim, (2005), ‘Sakarya’ya Türk Göçleri’, Sakarya İli Tarihi, TC Sakarya
Üniversitesi Rektörlüğü yayınları, s. 633–660, Sakarya
KONUKÇU, Enver (1999), ‘Sakarya’nın tarihi coğrafyası’, Birinci Sakarya ve çevresi
Tarih ve Kültür Sempozyumu, s.33–46, Adapazarı
ÖNGÖR, Sami (1959), ‘Türkiye’de dâhili muhaceret hakkında’, Türk Coğrafya Dergisi, Sayı:18–19, s.101–118, İstanbul.
ÖNGÖR, Sami (1961), 1950–55 devresinde Türkiye’de iç göçler, Türk Coğrafya Dergisi, Sayı:21, s. 63–70, İstanbul.
ÖZDOĞU, S. (1982), ‘Adapazarı’nda kentleşme ve kentsel nüfus hareketleri’, Sakarya D.M.M. Dergisi, Sayı: MMA-12, s. 56-72, İstanbul
ÖZGÜÇ, Nazmiye (1994), Beşeri Coğrafya’da veri Toplama ve Değerlendirme Yöntemleri, İstanbul Üniversitesi, Yayın No:3849, İstanbul.
ÖZGÜR, E. Murat (1998), Türkiye nüfus coğrafyası, Ankara,
ÖZTÜRK, Yücel (2005), XVI. Asırdan XVII. Asrın başlarına kadar Ada Kazası,
Sakarya İli Tarihi, TC Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü yayınları, Cilt:1, s.223-
SAKARYA EKONOMİK VE SOSYAL ARAŞTIRMALAR MERKEZİ (2004),
Sakarya Rekabet gücünün belirlenmesi ve geliştirilmesi, ön rapor, Sakarya
SAKARYA VALİLİĞİ (1998), Türkiye Cumhuriyetinin 75. yılında Sakarya, Sakarya SAKARYA VALİLİĞİ VE İL ÇEVRE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ (2004), Sakarya il
çevre durum raporu, Sakarya
SELVİ, Haluk (2005), ‘II. Meşrutiyet döneminde Adapazarı ve çevresi (1908–1918)’,
Sakarya İli Tarihi, TC Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü yayınları, Cilt:1, s.449- 496, Sakarya
SERGÜN, Ümit (1977), ‘Türkiye’de nüfus artışı ve sorunları’, İstanbul Üniversitesi
Coğrafya Enstitüsü Dergisi, Sayı:20–21, s.221–223, İstanbul
SUBAŞI, Turgut (2005), ‘I. Meşrutiyet döneminde Adapazarı’ndaki sosyal hayat hakkında bazı gözlemler’, Sakarya İli Tarihi, TC Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü
yayınları, Cilt:2, s.409–448, Sakarya
TANDOĞAN, Alaaddin (1989), Türkiye’de 1975–1980 döneminde iller arası göçler, Trabzon
TANOĞLU, Ali (1959), ‘Türkiye’de nüfus dağılışı’, İstanbul Üniversitesi Coğrafya
Enstitüsü Dergisi, Yayın No:10, s.1–16, İstanbul
TAŞDELEN, Musa (2005), ‘Sakarya’nın sosyal ve iktisadi yapısı üzerine’, Sakarya İli
Tarihi, TC Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü yayınları, Cilt:2, s.833–846, Sakarya
TC BAŞBAKANLIK DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI (2003), İllerin ve bölgelerin
sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması araştırması, 2003, Yayın No:2671, Ankara
TC BAŞBAKANLIK TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU (2004), Türkiye İstatistik
Yıllığı 2004, Ankara
TUNCEL, Metin (1999), ‘Türkiye’de yeni şehirler örneği Adapazarı’, Sakarya ve
çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu, Adapazarı
TUNCEL, Metin (2005), ‘Adapazarı yöresinin coğrafyası’, Sakarya İli Tarihi, TC
TUNÇDİLEK, Necdet TÜMERTEKİN, Erol, (1959), Türkiye nüfusu, İstanbul Üniversitesi yayınları, İstanbul
TÜMERTEKİN, Erol (1968), Türkiye’de iç göçler, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü, Yayın No: 54, İstanbul
TÜMERTEKİN, Erol (1977), ‘Türkiye’de iç göçler üzerine’, İstanbul Üniversitesi
Coğrafya Enstitüsü Dergisi, Sayı: 22, s. 29–42, İstanbul
TÜMERTEKİN, Erol, ÖZGÜÇ Nazmiye (1997), Beşeri coğrafya ‘İnsan, Kültür,
Mekan’, İstanbul
YALÇIN, Osman, GÖKÇEN, Rifat, (1979), Sakarya, Özyürek Yayınları
YAVUZ, Nuri (1999), ‘Sakarya ve çevresinin Türk hâkimiyetine girişi’, Sakarya ve
çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu, Adapazarı
YAZICI, Hakkı, GÜNER, İbrahim (2007), ‘Şebinkarahisar ilçesi nüfus coğrafyası’, www.sebinkarahisar.bel.tr/default.aspx?pid=31479&nid=17692
YİĞİT, Ali (1997), ‘Keban Kasabası'nın Kuruluş ve Gelişmesine Etki Eden Coğrafi Faktörler’, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Derg., Sayı: 6, s. 411–423, Ankara
YURT, Recep (1998), ‘Güney Doğu Anadolu Bölgesinden Sakarya iline olan iç göçler ve Sakarya nüfusuna etkilerinin incelenmesi’, 1. Adapazarı Tarih ve Kültür Sempozyumu, s. 6–13, Adapazarı
ÖZGEÇMİŞ
19.04.1974 yılında Sakarya’da doğdu. İlköğrenimini Donatım İlkokulunda, ortaokul ve liseyi Adapazarı Atatürk Lisesinde tamamladı. 1993 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümünü kazandı ve 1997 yılında mezun oldu. 1997 yılında Kocaali Abidin Serhoş Çok Programlı Lisesinde Coğrafya öğretmenliğine başladı. 1998 yılında Sakarya Anadolu Lisesi’ne atandı ve halen bu görevi sürdürmektedir.